زمانی كوردی،
ئایدیۆلۆجی و ناخودئاگا:
چەند
بیرۆكەیەكی تیۆریك و چەند نموونەیەكی پراكتیك
سازدانی:
مەسعوود بینەندە
سەردێڕی
باسەكانی ئەم وتووێژە:
1
ـ زمان و جۆرەكانی لێكۆڵینەوە لە زمان
2
ـ فەلسەفەی زمان یان فەلسەفەی زمانناسانە؟
3
ـ لە ناو چوونی سەربەخۆیی وشە لە زمانی كوردیدا: نموونەیەكی پراكتیكی لە زمانناسیی
مەعریفی
4
ـ دەربارەی پەرەسەندنی زمانی كوردی
5
ـ دەربارەی زمانی زانستیی كوردی
6
ـ لێكۆڵینەوە لە پێوەندیی نێوان زمان و ئایدیۆلۆجی: كێشە تیۆریكەكان
7
ـ زمانی كوردی و ئایدیۆلۆجی: تیۆرییەكان
8
ـ زمانی كوردی و ئایدیۆلۆجی: نموونەیەكی پراكتیكی
9
ـ قەیرانی شوناس چ پێوەندییەكی بە پێوەندیی نێوان زمان و ئایدیۆلۆجییەوە هەیە؟
10
ـ پێوەندیی زمان و ناخودئاگا: تیۆرییەكان
11
ـ پێوەندیی زمانی كوردی و ناخودئاگا: نموونەكان
مەسعوود
بینەندە: تكایە سەرەتا لەسەر زمان و جۆرەكانی لێكۆڵینەوە لە زمان قسە بكەن؟
دوكتۆر
بەختیار سەجادی: زۆربەی ئەو كەسانەی چ بە شێوەی زانستی و پسپۆرانە و یان بەهۆی
ئارەزووی تاكەكەسیی خۆیانەوە لە زمان دەكۆڵنەوە زمان تەنیا وەك سینتاكس (رێزمان،
بنەما، و رستەسازی)، سێمانتیكس (مانا و واتاسازی) و فۆنۆلۆجی (دەنگناسی) رەچاو
دەكەن، یان لەوانەیە بە كەڵك وەرگرتن لە بیرۆكە بنەماییخوازە‌كان (structuralist) ، زمان وەكوو سیستەمێك لە نیشانەكان تەماشا
بكەن بۆ سازبوونی پێوەندی. دیارە ئەنجامدانی ئەم كارانە پێویستە و ئەبێ ئێمە
خاوەنی چەندین و چەندان بەرهەم بین لەم بوارانەدا. بەڵام من هەر لە سەرەتاوە تاكوو
ئێستاش، سەرەڕای خوێندنی ئەو دەرسانە بە شێوەیەكی ئاكادێمیك، لەو بەستێنانەدا كارم
نەكردووە و بەڵكوو گر‌نگیم داوەتە هەندێ لقوپۆپی تری پێوەندیدار بە زمانەوە. دوو
هۆی سەرەكیشم بۆ كار نەكردن لەو ئاقارانەی سەرەوە‌دا هەبووە:
هۆی یەكەم ئەوە بووە كە كاركردن لەم
ئاقارانەدا بە جۆرێك بۆتە پارادایمی زاڵی خوێندنەوە زمانەوانیەكان لای ئێمە. زۆرن
ئەو كەسانەی خەریكی كاركردنن لەسەر ئەو بابەتانەی سەرەوە چ لەم دیو و چ لە زۆرێك
لە نامەكانی ماستێر و دوكتۆرای بەشی كوردیی زانكۆكانی باشوور و تا رادەیەكیش لێرە
بەتایبەت لە تێزەكانی ماستێر و دوكتۆرای بەشی زمانناسیی زانكۆكانی ئێران، واتە،
لێكۆڵینەوە لە رێزمان و واتاسازی و دەنگناسی لە زمانی كوردیدا بە مەبەستی تێگەیشتن
و پۆلێنكاریی تایبەتمەندییەكانی زاراوە و بنزاراوە و شێوەزارە جیاجیاكانی زمانی
كوردی.
هۆی دووەم ئەوەیە كە كەمتر
لێكۆڵینەوەیەكمان بە زمانی كوردی لە بەردەست دایە كە دەربارەی، بۆ نموونە،
فەلسەفەی زمان بێ، یان بە شێوەیەكی تیۆریك و بە پاڵپشتی بۆچوونە رەخنەییەكان (critical
approaches
) هەوڵی دابێ لە زمانناسیی كۆمەڵایەتی، یان زمانناسیی دەروونی، یان زمانناسیی
مەعریفی كەڵكی وەرگرتبێ. ژمارەی ئەو لێكۆڵینەوانەی لەم ئاقارانەدا هاتوونەتە
بەرهەم و هەوڵی دەستەبەر كردنی روانگەیەكی تیۆریكیان دابێ دەربارەی زمانی كوردی،
زۆر كەمن.
مەسعوود
بینەندە: ئایا فەلسفەی زمان و فەلسەفەی زمانناسانە جیاوازن؟
دوكتۆر
بەختیار سەجادی: فەلسەفەی زمان (philosophy of language) لە فەلسەفەی زمانناسانە (linguistic
philosophy)
بە تەواوی جیاوازە. لێرەدا ماوەی ئەوەمان نیە باس لەم جیاوازییانە بكەین و سەرچاوە
لەم بارەیەوە زۆرن بەتایبەت بە زمانی ئینگلیسی. ئێمە ئێستا لە زمانی كوردیدا زیاتر
خەریكین بە جۆرێك لە ئاقاری فەلسەفەی زماندا كار دەكەین و لە راستیدا زۆر بەدەگمەن
توانراوە لە بەستێنی فەلسەفەی زمانناسانەدا دەقێك بە كوردی بێتە بەرهەم. دەشكرێ
لەو لێكۆڵینەوانەی دەربارەی زمانناسیی كۆمەڵایەتی، یان زمانناسیی دەروونی بە كوردی
بە ئەنجام گەیشتوون باس لە هاتنە ئارای جۆرێك لە فەلسەفەی زمان بكەین، هەرچەند وەك
دەزانرێ بە راستی ژمارەی كارەكان لەم ئاقارەشدا زۆر كەمە.
نەبوونی فەلسەفەی زمانناسانە لە دەقە
كوردییەكاندا پێوەندیی راستەوخۆی هەیە بەو قسە دووبارەییەی كە بۆچی كورد
نەیتوانیوە بە زمانی كوردی فەلسەفە و سیستەمی فەلسەفی بەرهەم بهێنێ. من پێم وایە
پێویستە سەرەتا بە لێكۆڵینەوە لە فەلسەفەی زمانەوە دەست بكەین و ئەم رێگایە
دەتوانێ لە ئاكامدا بمان گەیێنێتە باسكردن یان بەرهەمهێنانی جۆرێك لە فەلسەفەی
زمانناسانە. بە واتایەكی تر، كاركردن لە ئاقاری فەلسەفەی زماندا و لە بەستێنی
زمانی كوریدا لە ئەنجامدا دەتوانێ جۆرێك فەلسەفەی زمانناسانەمان بۆ بەرهەم بهێنێ
و ئەم فەلسەفەیەش (مەبەست فەلسەفەی زمانناسانەیە) دەتوانێ بۆخۆی دەوری سیستەمێكی
فەلسەفیی تایبەت و سەربەخۆ بگێڕێ.
كاركردن لە ئاقاری فەلسەفەی زماندا پێویستی
بە سەرنجدان هەیە بە لقە پسپۆرانەییەكانی تری زمانناسی وەك زمانناسیی
كۆمەڵایەتی (sociolinguistics)، زمانناسیی دەروونی (psycholinguistics)، و بەتایبەت زمانناسیی مەعریفی (epistemolinguistics).
زمانناسیی مەعریفی لە تیۆریی ئەدەبی و فەرهەنگی و رەخنەگرانەی هاوچەرخدا
یەكێكە لە باسە فرەپاتەكان. رەنگە یەكەم كەس كە بە شێوەیەكی پسپۆڕانە لەم پرسەی
كۆڵیبێتەوە فیلسووفی فەرەنسی "ئێتیەن
بۆنۆ كۆندیاك" بێ. كۆندیاك لە ساڵی 1746دا كتیبێكی بڵاو كردەوە بەناوی وتارێك
دەربارەی سەرچاوەكانی زانیاریی مرۆڤ. ئەم بەرهەمە بەپێزە هەر لەو سەدەیەدا خێرا
پاش چەند ساڵ كرا بە ئینگلیسی. كۆندیاك هاوشان لەگەڵ "بێركێلی" یەكەم
بیرمەند بوون باس لە پرسی مەعریفی ـ زمانناسانە بكەن (Epistemolinguistic Question)، واتە، پێوەندیی نێوان زمان و پێشكەوتنی
دەروونیی تاكەكەس، یان ئەوەی كە نیشانە زمانناسانەكان چ دەورێكیان هەیە لە
چەمكاندنی ئیدەكان. دیارە لێرەدا 'ئیدە' زاراوەیەكە لە سیستەمی فەلسەفی جان
لاك-ەوە وەریان گرتبوو و هەر ئەمەش باشترین بەڵگەیە بۆ ئەوەی كە ئەم باسانە سەرەتا
لە فەلسەفەی شیكارانەی ئەنگلۆساكسۆندا بایەخیان دراوەتێ. لە كۆتایی سەدەی نۆزدەدا،
هەوڵەكانی چەند مەنتیقزان و فیلسووفێكی ئەڵمانی و بریتانیایی وەك: " گۆتلۆب
فرێگێ و بێرتراند راسێل" دەربارەی زمان و تایبەتمەندییەكانی ئەم بازنەیەی
كامڵتر كرد. بەڵام لە ناوەڕاستی سەدەی بیستەمەوە، جۆریك لە گۆڕانكاریی مێتۆدۆلۆژیك
دەبینین لەم ئاقارەدا، جۆرێك لە وەرچەرخان، ئەمجارەیان لە فەلسەفەی شیكارانەوە
بەرەو نەریتی فەلسەفیی ئیدیالیزمی ئەڵمانی و بەتایبەت گرنگیدانی زیاتر بە هێگێل. لێرەدا درەو‌شاوەترین
ناو و كاریگەرترینیان ژاك لاكان-ە. لاكان بە خوێندنەوەی زمانناسیی
بنەماییگەرایانەوە توانی گوڕوتینێكی زۆر ببەخشێتە دەروونشیكاری. ئەو بە تیكەڵكردنی
رو‌انگەكانی فرۆید بۆ راڤەكاریی خەونەكان و تیۆرییەكانی زمانناسی گەورەی
بنەماییخوازی رووسی، رۆمەن یاكوبسن، و پاشان بە پاڵپشتی فەلسەفەی هێگێل و بیرۆكە
هێگێلییەكان دەربارەی ئەویدیكەیی (otherness) و خود-هۆشیاری (self-consciousness) توانی تیۆرییەكی گشتگیر و دنیاداگر
دەربارەی پێوەندیی نێوان زمان و ناخودئاگا، پێوندیی نێوان زمان و ناسنامە و
چۆنیەتی لێكۆڵینەوە لە شوناسی مرۆیی بەپێی زمانەكەی بخاتە روو.
گرنگایەتیی ئەو باسانەی سەرەوە كاتێ زیاتر
بۆمان دەردەكەوێ كە ئاوڕێك لە پێوندیی نێوان زمانی كوردی و چەند پرسێكی گرنگ
بدەینەوە و هەندێ باس وەكوو ئەمانەی خوارەوە بهێنینە ئاراوە:
زمانی كوردی و
نووسین یان وەرگێڕانی دەقی فەلسەفی و تیۆریك
زمانی كوردی و
پرسی دەرهەستكاری/بەرهەستكاری لەم زمانەدا
زمانی كوردی و
بەلاغیبوون
زمانی كوردی و
سروشتی بوون
زمانی كوردی و
بیركاریی ئاسایی
زمانی كوردی و
ناڕاستەوخۆیەتی
زمانی كوردی و
شێوازگەلی ئاركەیك، رۆژنامەنووسانە، بازرگانیانە
زمانی كوردی
لە ئامێرە دیجیتاڵەكاندا وەك تەلەڤیزیۆن و كۆمپیۆتێر و مۆبایل
زمانی زانستیی
كوردی
كێشەی لەحن لە
زمانی كوردیدا
پرسی
زەینیبوون و بابەتێتی لە زمانیی زانستیی كوردیدا
دیارە ئەم
باسانە دەمانباتە نێو هەندێ باسی تر وەك كێشەی ساكارسازی و گشتیكردنەوە لە زمانی
كوردیدا، وەك كێشەی پەراوێزسازی و رابردووخوازی لە زمانی كوردیدا، وەك مەسەلەی
ئایدیۆلۆجیك بوونی هەندێ شێواز و وشە و دەستەواژە لە زمانی كوردیدا كە هەركام لەم
باسانە بۆ خۆیان بابەتی یەك سێمیناری جیان.
دیارە من لێرەدا تەنیا سەردێڕی باسەكانم
دركاند و بۆ خۆیشم خەریكم هەڵەی زۆر نووسەری كورد و فارس دووبارە دەكەمەوە كە بە
تەنیا ناوبردن لە كێشەكان پێیان وایە چارەسەریشیان كردووە. ئەوان بەداخەوە هەر
تەنیا سەردێڕی هەواڵەكان دەڵێنەوە و ئیدی ئاگاداری ناوەڕۆكی هەواڵەكە نین و ئەمەش
وا خەریكە دەبێتە جۆرێ پارادایمی رۆشنبیریی زاڵ لای ئێمە. بۆ نموونە، لە زۆر
نووسینی كوردیدا چاوم بە مەسەلەی پێوەندیی نێوان زمان و ئایدیۆلۆجی كەوتووە كە
نووسەرەكە تەنیا و تەنیا بە شێوەیەكی زۆر سادە و رووكەشیانە و بەبێ رەچاوكردنی
یەكەم بنەواشەكانی نووسینێكی زانستی و
بەبێ لێكۆڵینەوە لە پێناسە جیاجیاكانی ئایدیۆلۆجی و بەبێ سەرنجدان بە لێكۆڵینەوە
تیۆریكەكان لەم ئاقارەدا و بەبێ خوێندنەوەی سەرچاوە یەكەم و سەرەكییەكان لەم
بوارەدا باسی لەو پێوەندییە كردووە، واتە ئاماژە دان بە كێشەكە بەبێ لێكۆڵینەوە لە
كێشەكە، یان دووبارە كردنەوەی هەندێ قسە و وتە وەكوو حوكمێك بەبێ شیكردنەوەیان.
لەبەر ئەوەی منیش ئەو هەڵەیە دووبارە نەكەمەوە دەتوانم لێرەدا تەنیا یەك نموونە
یەك تۆز بە وردی باس بكەم كە ئەویش سڕینەوەی تاكایەتی و سەربەخۆییە لە وشەكان لە
هەندێ شێوازی نڤیساریی زمانی كوردیدا.
مەسعوود
بینەندە: جەنابتان لە هەندێ وتاردا باسی لەناو چوونی سەربەخۆیی وشەتان كردووە لە
زمانی كوردیدا، تكایە لەو بوارەوە باس بكەن؟
دوكتۆر
بەختیار سەجادی: ئەم كارە جۆرێكە لە بەكارهێنانی بۆچوونی زمانناسیی مەعریفی بۆ
شیكاریی ناسنامەی ئەو سووژەیەی بەو زمانە قسە ئەكات. ئەمەش ئەو لقە زانستییەیە كە
باس لە پێوەندیی نێوان زمان و جۆری مەعریفەی بەرهەمهێنراو لەو زمانە دەكات، یان
هەندێ بیرۆكەی مەعریفیی تازە دەربارەی ئەو زمانە بەرهەم دەهێنێ كە پشتیان بە هەمان
مۆرك و تایبەتمەندییەكانی زمانەوە بەستووە. لێرەدا هەوڵ دەدەم بە كورتی باس لەم
نموونەیە بكەم:
لە هەندێ
شێوازی نڤیساریی زمانی كوردیدا زۆر جار سەربەخۆیی و مۆركی تاقانەی وشەكان لەناو
دەچێ. ئەگەر بمەوێ نموونەیەكی هەرە سادەتان بۆ باس كەم، دەبێ بە شێوەیەكی
وردەكارانە تەماشای چۆنیەتیی نووسینی 'ئەم و ئەو' بكەین لە كوردیدا بە بەراورد
لەگەڵ زمانەكانی تردا:
لە فارسیدا:
این و آن
لە ئینگلیسیدا
: this
and that
لە فەرەنسیدا:
cette
et cela
لە عەرەبیدا:
هذا وذاك
بەڵام لە
كوردیدا رۆژنامەنووسەكانمان دەنووسن: 'ئەمو ئەو' یان 'ئەموئەو' لە جیاتی 'ئەم و
ئەو'.
گەر سەرنجی
ورد بدەین، ئەم دەستەواژەیە لە هەموو ئەو زمانانەی سەرەوە لە سێ وشە پێكهاتووە
كەچی لە كوردیدا بووە بە دوو وشە، یان تەنانەت هەندێ جار یەك وشە. واتە لێرەدا
ئێمە سەربەخۆیی وشەی 'و'مان زەوتكردووە كە بۆ خۆی ئامرازی پێوەندییە و یەك وشەی
سەربەخۆیە. تەنانەت هەندێ جار دەبینین كە بەم شێوەیە دەینووسن: ئەموئەو! هەمان ئەم
شێوە نووسینە لە چەند نموونەیەكی تردا دەبینین، وەك نموونە دەنووسرێ 'ماڵێكیتر' لە
جیاتی 'ماڵێكی تر'. هەمان ئەم رەوشە لە
نووسینی كرداری 'دا' دا دەبیندرێ: 'من كتێبەكەم بە تۆدا' لە جیاتی 'من كتێبەكەم بە
تۆ دا'.
بەڵام كێشەكە بەم ساكارییەی سەرەوە نیە و
زۆر قووڵترە لەوەی بیری لێدەكەینەوە: ئایا ئەم لەناو بردنی سەربەخۆییە لە وشەدا
ناگەڕێتەوە بۆ لەناو چوونی سەربەخۆیی لە زەینیەت و ناخودئاگامی ئێمەدا؟ لێرەدا با
لەوە گەڕێین كامیان هۆكار و كامیان هۆكردن و با تەنیا تۆزێ سەرنج بدەینە پێوەندیی
نێوانیان، ئەو پێوەندییەی ئێمە بە هیچ شێوەیەك ئاوڕمان لێ نەداوەتەوە. ئایا ئەمە
ناگەڕێتەوە بۆ لەناو چوونی تاكایەتی لە سیستەمی فەرهەنگیی ئێمەدا؟ ئایا ئەو
سیستەمە فەرهەنگییەی تاكایەتی بەرهەم نەهێناوە لە رێنووسەكەشیدا بەر بە تاكایەتی
ناگرێ؟ ئایا ئەم شێوە نووسینە، بەرهەمهێنانەوەی یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی زەینیەتی
سووژەی كوردی نیە كە بریتییە لە نەبوونی تاكایەتی؟
رۆژنامەنووسێكی فەقیر كەلە نووسینگەی
رۆژنامەیەك یان كەناڵێكی تەلەڤیزیۆنیدا دانیشتووە و خەریكی كاری رۆژانەیەتی، ئەم
كارە بە بیركردنەوە و تێڕامانەوە ئەنجام نادات، بەڵكوو ئەم دیاردەیە بە شێوەی
ناخودئاگا لە دەقەكە‌دا دەردەكەوێ. بۆ ئێمەمانانیش بندێڕەكان لە دێڕەكان گرنگترن،
یان ئەو شتانەی كە دەقە نایەوێ بیڵێ گرنگترە لەو شتانەی بە ئاشكرایی دەریخستوون.
واتە، لە رێگەی لێكۆڵینەوە لە خودی زمانەكەوە دەتوانین لە ناسنامە و جۆری
سابجێكتیڤیتیی سووژەكە تێبگەین.
لە لایەكی ترەوە، كە لە جیاتی 'ئەم و ئەو'
دەنووسین 'ئەمو ئەو' یان 'ئەمو ئەو' یان 'ئەموئەو'، ئەمە فەرزكردنی زمانی
ئاخافتنە بە سەر زمانی نووسیندا. بە واتایەكی تر، لێرەدا ئەمە گرنگ نیە كە سنووری
نێوان ئەم دوو جۆرە زمانە تێكشكاوە، بەڵكوو گرنگ ئەوەیە كە ئەمە زمانی ئاخافتنە كە
بە سەر زمانی نووسیندا زاڵ بووە. ئەمەش ئەوە دەردەخات كە شتەكان لای ئێمە رێك
پێچەوانە بوونەتەوە: لە جیاتی ئەوەی ئێمە خاوەنی زمانێكی زانستیی نووسراو و
یەكگرتوو و پاراو بین و لەم زمانە كەڵك وەربگرین بۆ رێكوپێك كردنی زمانی
بەڵگاندنەكانمان و سەر و سامان بەخشین بە جۆری مشتومڕە زارەكییە سیاسی و ئایینی و
فەرهەنگییەكانمان و بردنە سەری ئاستی ئەو مشتومڕانە لە باری كەلامی و زانستییەوە،
رەوتەكە یەكسەر پێچەوانە بۆتەوە و نەك هەر ئەو كارەمان نەكردووە، بەڵكو زمانی
نووسینەكەشمان رێك لەسەر و بەپێی بنەمای زمانی ئاخافتنەكەمان داڕشتووە و تایپ
كردووە كە شێوازێكی ناعەقڵانی و نازانستیی زمانە.
بێجگە لەمانەش، ئەوانەی ئاگاداری بیرۆكەكانی
قوتابخانەی پاش بنەماییخوازیی دێریدان، دەزانن كە یەكێك لە دەرئەنجامە هەرە
گرنگەكانی ئەو تیۆرییە دنیاداگر و سەردەمسازە ئەوە بوو كە ئەوەی خستە روو كە
فەرهەنگی رۆژئاوایی لە رابردوودا بەردەوام گوتە و ئاخافتنی فەرز كردووە بەسەر
نووسیندا و ئەمەش یەكێك بووە لە هۆكارەكانی پەرەنەسەندنی ئەو شارستانیەتە بۆ
ماوەیەكی زۆری یەك هەزار و پێنجسەد ساڵە. باشترین نموونەی بایەخ دان بە ئاخافتن
لەچاو نووسیندا شێوە بۆچوونی سوقرات و مەسیح بوو كە گرنگییان دەدایە ئاخافتن نەك
نووسین. ئەمە ئەفلاتوون بوو قسەكانی سوقراتی نووسی و هەمان كار ئەو چوار حەوارییە
ناسراوە بۆ مەسیح كردیان. گەر دێریدا دەربارەی فەرهەنگ و شارستانێتی رۆژئاوا وا
دەڵێ، كەواتە ئێمەی كورد دەربارەی فەرهەنگ و شارستانێتی خۆمان بڵێین چی كە هاتووین
و زمانی نووسینەكەشمان هەر بەپێی شێوەی ئاخافتنەكەمان نووسیوەتەوە؟
هەر بە هەمان شێوە با نموونەیەكی تر
بهێنینەوە: تاكوو ئێستا نەمانبینیوە لە رۆژنامە یان كتێبێكی ئینگلیسیدا لەبەر
كەمیی مەودا دوو وشە پێكەوە بلكێندرێن و گەر وشەیەك بكەوێتە كۆتایی دێڕەكەوە و
مەوداكەش كەم بێ، ئەوا وەكوو یاسایەكی رێنووسیانە لە هێڵێك بەناوی 'هایفێن' كەڵك
وەردەگیردرێ و درێژەی وشە دەكەوێتە دێڕی دواییەوە. لە چاپەمەنیە كوردییەكاندا و
بەتایبەت لە رۆژنامەكاندا، گەر حاڵەتی وا رووبدات، یان دوو وشەكە پێكەوە
دەلكێندرێن یان مەودایەكی زۆر بە سپەیس لە نێوان وشەكاندا دروست دەكەن بۆ وەی
سەرجەمی وشەی دووەم بكەوێتە دیڕی دواییەوە. هەموو ئەم فڕوفێڵانەش لەبەر ئەوەیە كە
چوارچێوەی گشتیی ئەو ستوونە یان ئەو چوارگۆشەیەی بابەتەكەی تێدا دانراوە تێك نەچێ.
ئایا ئەمە نموونەی قوربانی كردنی تاك نیە لە بەرامبەر كۆدا؟ ئایا ئەمە لەناو بردنی
پاژ نیە لە بەرامبەر گشتدا؟ لێرەدا تاكەكە هەمان وشەكەیە و كۆكە كۆی ئەو
چوارگۆشەیەیە كە كۆی بابەتەكەی تێدا دانراوە. ئایا ئەمە ناگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە
سابجێكتیڤیتییە پێكەێنەرەكانی ناسنامەی ئێمە بەردەوام تاكیان لەبەردەم كۆدا
قوربانی كردووە؟
لە ئەلفوبێی لاتینیدا هەر پیتە و سەربەخۆیە
و هەربۆیەش گرافیستەكان دەتوانن گەلەك نوێكاری و دیزانی تازە لە وشەكان دروست
بكەن، بۆ نموونە، كۆمەڵێ باڕ لە بریتانیا هەن بە ناوی amBer rooms. گەر سەرنج بدەین تێدەگەین كە لەم لۆگۆیەدا
پیتی B بە كاپیتال نووسراوە كەچی پیتەكانی تر بە
بچوك، ئەم تایبەتمەندییە لە زماندا دەستی نەخشەسازەكان ئاوەڵا دەكات لە پێناو
نوێكاریی لۆگی تازە بۆ ماركە بازرگانیەكان و ئەو لۆگەیەی سەرەوە بۆتە ماركی
بازارگانیی ئەو باڕانە. گەر بمەوێ لە ئێران نموونەیەك بهێنمەوە، رەنگە یەكەم جار
بە شێوەیەكی بەربڵاو ئەم كارە لە لۆگۆی رۆژنامەی همشهری دا كرا. گەر ئێوە لۆگۆی
رۆژنامەی هەمشەهری بهێننە بەر چاو، تێدەگەن كە رەنگە بۆ یەكەم جار بووبێ
ئێرانیەكان بە زەقی سەرنجیان بۆ لای سەربەخۆیی پیتەكان راكێشرابێ، چونكە لەم
لۆگۆیەدا چەند هێڵێكی ئەستوونی پیتەكانی وشەی همشهری لێكدی جیا دەكەنەوە. لەم
ساتەوەختە دایە كە نەك هەر وشەكان، بەڵكوو پیتەكانیش دەبنە خاوەنی سەربەخۆیی و
تاكایەتی و هەر كامەیان دەبنە خاوەنی شكڵ و سیمایەكی سەربەخۆ.
رەنگە بڵێین ئەمانەی سەرەوە هەموویان
پێوەندییان بە رێنووس و شێوەی نووسینی پیت و وشەكانەوەیە و خودی زمانەكە وا نیە،
یان ئەمە پێوەندی بە هونەری دیزاین و نەخشەسازی و داڕشتنی لاپەڕەكانەوە هەیە نەك
بە خودی زمانەكەوە، كەواتە، لێرەدا دەبێ
نموونەیەكی تری لەناوچوونی سەربەخۆیی وشە ئەم جارەیان لە زمانی
كوردیدا بهێنمەوە:
لە زمانی كوردیدا كۆمەڵێك وشە و زاراوە هەن
كە بە پەیڕەوی لە یەكێك لە رێساكانی دووپاتەسازی (reduplication) دروست دەكرێن. راستە كە ئەم جۆرە زاراوانە
لە زمانێكی وەك فارسیشدا هەن (وەك پنجرە منجرە)، بەڵام ئەم رێسایە لە كوردیدا
زیاتر لە رێگەی پێكەوە نووسانی دوو وشەی سەربەخۆوە ساز دەكرێ. ئەم زاراوانە لە
كوردیدا زۆرن و من بەشێكی زۆرم لێ كۆ كردوونەتەوە كە زیاتر لە سێسەد دانەن، وەك:
كاروبار، شاخوداخ،
حاڵ‌وماڵ، جاروبار، ئاو‌‌وتاو، دەموچاو، هاتوهاوار، قین‌وقڕە، تاكوتەرا، پاروپێرار،
ماڵ ومناڵ، سەروبەر، گیروگرفت، تەنگ و چەڵەمە، كۆسپ و تەگەرە، كەلوپەل، شتومەك،
قاتوقڕ، خاك وخۆڵ، هەراوهوریا، لێرەولەوێ، ئانوسات، كاتوسات، رێكوپێك، خەستوخۆڵ،
تارومار، خواروخێچ، گێل‌ووێل، گێل‌وگەوج، پان‌وپۆڕ، لارولوێر، سوروسوێر،
سپیاوسووراو، ئاخوداخ، لەنجەولار، فیكوفاك، پلەوپایە، جێگەوپێگە، و هتد.
گەر تۆزێك لەم
دەستەواژانە بكۆڵینەوە، بەم دەرئەنجامانەی خوارەوە دەگەیین:
1
ـ ئەم زاراوانە هەندێكیان ناوەدەنگن (onomatopoeia)كە ژمارەی یەكجار زۆری ئەم جۆرە وشانە لە
زمانی كوردیدا نیشاندەری سروشتیبوون و پێشمودێرن بوونی ئەم زمانەیە (ئەمەش بۆخۆی
سەردێڕی باسێكی ترە كە ئێستا ئاماژەی بۆ ناكەم).
2
ـ لەم وشانەوە هەندێ وشەی تریش دروست بوونە كە ئەم خاڵە ئەوە دەگەیەنێ كە ئەم رێسا
و تایبەتمەندییە لە برەوپێداندا بووە و ئەگەرچی لە دەوڵەمەندتر كردنی زمانی كوردی
لە رووی ژمارەی وشەكانەوە سوودبەخش بووە، بەڵام لە هەمان كاتیشدا رێگر بووە
لەبەردەم بە تایبەت كردنەوە و بەتاك كردنەوە و لە ئەنجامدا بە زانستی كردنەوەی
زمانی كوردی، واتە، بۆ نموونە، ماڵ و مناڵ نەك ماڵە و نەك مناڵ بەڵام واتایەكی
گشتیتری هەیە، هەر بە هەمان شێوەش، سەروسامان نەك سەرە و نەك سامان و لێرەدا
تاكایەتی و تایبەتمەندێتی تاك لە هەر دوو وشەكە سەندراوەتەوە و یەك یەكەی مانایی
تازە دروست كراوە كە یەكەیەكی مانایی گشتییە.
3
ـ زۆربەی ئەم وشانە ناون و ئەم خاڵەش ئەوەمان بۆ دەردەخات كە تەنانەت هەندێ ناو لە
زمانی كوردیدا گشتین و لە دوو وشەی ترەوە دروستبوونە. باشترین نموونە لێرەدا
'دەموچاو'-ه كە نەك دەمە و نەك چاو بەڵكوو بە مانای 'چهرە' یان 'روخسار' بە كار
ئەبرێت.
4
ـ هەرچەند بەشێكیان ئاوەڵكردارن بەڵام بۆ ورد روانین لە چۆنیەتیی كردارێك دیسانەوە
لە كۆمەڵێ وشەی گشتی كەڵك وەر‌گیراوە.
5
ـ ئەمڕۆكە ئەم وشانە پێكەوە دەنووسرێن، وەك ئەوەی لە جیاتی ماڵ و حاڵ دەنووسرێ
ماڵوحاڵ.
6
ـ راستە هەندێكیان یان لە بنەڕەتدا فارسین و یان لە فارسیشدا بە كار ئەهێنرێن،
بەڵام رێژەی بەكارهێنانیان لە كوردیدا یەكجار زۆرترە لە فارسی.
7
ـ ئەم وشانە دوو دەستەن: یان هەردوو وشەكە مانادارن یان تەنیا یەكێكیان مانای
هەیە. دەستەی یەكەم وەك: دەوروپشت، دەستەی دووەم وەك: فڕوفێڵ.
8
ـ لە ئەدەبی كلاسیكی كوردیدا و بە تایبەت لە كلاسیزمی كرمانجیی ناوەڕاستدا رادەی
بەكارهێنانی ئەو وشانە كەمترە، كەچی لە فۆلكلۆری كوردیدا و لە ئەدەبی كلاسیكی
گۆرانیدا زۆرن.
9
ـ كاتێ زیاتر دەوری ئەم وشانەمان بۆ دەردەكەوێ كە بزانین ژمارەیان زیاتر لە 300
دانەیە و هەر هەمووشیان بە گوێی خەڵك ئاشنان و رۆژانە و بە لێشاو لەلایەن هەموو
كەسێكەوە و لە هەموو كەناڵە بینراو و بیستراو و ئینتێرنێتییەكانیشدا بەكار دەهێنرێن.
پاش ئەو دەرئەنجام گیرییانەی سەرەوە،
ئێستا دەبێ باسوخواسیان لەسەر بكەین: ئایا ژمارەی یەكجار زۆری ئەم وشانە لە زمانی
كوردیدا و ریژەی زۆری بەكارهێنانیان دیسانەوە جارێكی تر سەلمێنەری ئەو راستییە نین
كە زمانی كوردی بەر بە تاكایەتیی وشەكان دەگرێ؟ كە دەڵێین شاخوداخ، ئەوا لە جیاتی
دوو وشە یان دوو چەمك یان دوو وێنە تەنیا یەك چەمكمان بۆ سازبووە و ئەم چەمكە
تازەیەش نەك شاخە و نەك داخ و تەنیا شاخوداخە. لێرەدا وشەی دووەم واتە داخ بە
تەواوەتی ماناكەی خۆی لێرەدا لە دەست داوە. هەر بە هەمان شێوە كە دەڵێین شتومەك
ئەمە وشە دوانیەكەیە كە لە جێگەی یەك وشەدا دانیشتووە و گەر لێكیان جودا
بكەینەوە، هیچكامیان مانای وشەكەیان نیە. واتە قوربانی كردنی دوو وشەی سەربەخۆ بە
مەبەستی سازكردنی یەك وشە، هەرچەندە وشەی دووەم واتە 'مەك' خاوەن مانا نیە. مەك
پاشگریش نیە كە بتوانین یاسایەكی بۆ بدۆزینەوە. ئایا ئەمە جۆرێك نیە لە گشتی
كردنەوەیەكی ناڕێسامەند؟ واتە جۆرێك نیە لە بە یەك یەكەی مانایی دانانی دوو یەكەی
مانایی سەربەخۆ؟ ئێمە رۆژانە خەریكی بەكارهێنانی ئەو جۆرە وشانەین بەبێ ئەوەی
بزانین كە ئەم وشانە زەینیەتی گشتیسازانەمان بۆ بەرهەم دەهێننەوە، بەبێ ئەوەی
بزانین ئەم وشانە بەر بە تایبەتی بوون دەگرن. دیارە تایبەتی بوون و پاژنواڕین
یەكەم پێشمەرجی نیگای فەلسەفییە كەچی ئەم وشانە رەهەندێكی تەواو گشتی و بەتاڵ لە
تایبەتی بوون دەدەنە دەقە كوردییەكان. لەبە كار هێنانی ئەم جۆرە وشانەدا لە دەقێكی
زانستیدا بەبێ ئەوەی بزانین یەكەم مەرجی نووسینی زانستی یان فەلسەفیمان رەچاو
نەكردووە كە ئەویش 'دەقیق' بوونە.
لێرەدا با نموونەیەكی تر لە هەمان بابەت،
واتە لە پرسی لەناو چوونی سەربەخۆیی وشەكان، بهێنمەوە: من ناوم بەختیار سەجادی ـ
یە نەك بەختیاری سەجادی. واتە، لە كاتێكدا هەموان خاوەنی ناوێكی بچووكی سەربەخۆ و
ناوێكی خێزانیی سەربەخۆن، لە نووسینی كوردیدا 'ی' دەلكێندرێ بە ناوی بچووكی منەوە
و بەختیارەكە دەبێتە بەختیاری! هەڵبەت ئەمە لە ئاخافتنی فارسیشدا هەر وایە، بەڵام
لە فارسیدا نانووسرێ و هەر تەنیا دەبێژرێ. لەوانەیە خێرا بپرسین كە لەناو كوردانی
باشووردا كە ناوی كەسەكان سولاسین ئەم تایبەتمەندییە نابیندرێ. واتە، بۆ نموونە،
ئەوان دەڵێن و دەنووسن 'ئەحمەد مەحەمەد ئیبراهیم.' بەڵام، با لە بیرمان نەچێ كە
هەر لە باشووردا و بەتایبەت لە كۆمەڵگا بچووكەكاندا و یان لەناو بازاڕدا دیسناەوە
هەر ئەم خەسڵەتە دەبینین وەك چۆن دەڵین خولەی بەقاڵ، یان كاك ئەحمەدی شێخ، یان
سەعەی چاولار. لێرەدا با هۆكاری ئەم مەسەلەیە تۆزێ روون بكەمەوە:
زمانی كوردی گەرچی وەك زۆر زمانی تر بەرهەمی
كۆمەڵگایەكی پێش مۆدێڕنە، بەڵام ئێستاش هەر تا رادەیەكی زۆر لەو قۆناغەدا
ماوەتەوە. لەم جۆرە كۆمەڵگایانەدا بە حوكمی ئەوەی شارەكان زۆر بچووكن یان زۆربەی
خەڵكەكە لە گوندان دەژین هەموومان یەكتر دەناسن. واتە لە گونددا لەوانەیە بە من
بڵێم بەختیاری كوڕی سەید ئەمینی كوڕی سەید بەها، واتە ئەو بەختیارەی ناوی
مەعریفەیە و كەواتە دەیناسین. ئەم شێوە باوەی ناولێنان ئێستاش لە گوندەكانی
كوردستاندا هەر ماوە وەك چۆن ئەڵێن كەماڵی سەرتاس، حەمەی ئاغا، ساڵحی دەورێش
كەریم. ئەمە ئەندێشەیەكی زۆر ساكارە گەر وا بزانین ئەم زیادكردنە تەنیا 'ی'
ئیزافەیە، زیادكردنی 'ی' بەو ناوانە بۆ ئاماژە دانە بەو ئاوەڵناوەی كەسەكەی
پێدەناسرێتەوە، واتە دانانی دەلالەتی مەعریفە لەسەر ئەو ناوە، واتە هەم بێژەر و
هەم بیسەرەكە كەسەكە دەناسن. بەڵام دەزانین كە ئەمڕۆژە لە شارە گەورەكانی
كوردستاندا كەسەكان هەموان ناناسن. ئەم جۆرە زەینیەتە وا لە سووژەی كوردی دەكات
گەر تەنانەت بیست ساڵیش لە ئەورووپا بژی لە وێبلاگەكەیدا و لە نووسینەكانیدا لەبری
ئەوەی، بۆ نموونە، بنووسێ 'ئەحمەد محەمەدی' دەنووسێ 'ئەحمەدی محەمەدی'. ئەمە
لەلایەكی ترەوە دیسانەوە زاڵكردنی ئاخافتنە بەسەر نووسیندا كە لە سەرەوە
دەرئەنجامە نەرێنیەكانم باس كرد. ئەمەش جگە لەوەی سەربەخۆیی وشەكە لە ناوچووە
چونكە پیتێكی خراوەتە سەر كە هیچ پێوەندییەكی بە ناوەكەوە وەكوو وشەیەكی سەربەخۆ
نیە، ئەمەش جگە لەوەی هەر لەم رێگەیەوە هەوڵ دەدرێ وشەكانیش بلكێندڕین بە یەكەوە.
هەر ئەم بابەتە پێچەوانەكەشی راستە، واتە
تەنانەت ئێستاش زۆر نووسەری كورد 'ی' زیادە ناخانە سەر ناوەكە، بۆیە كاتێ دەنووسن
'رۆژنامەنووسی ئازاد' ئێمە نازانین مەبەستیان پیشەی رۆژنامەنووسیی ئازادە یان ئەو
كەسەی كە رۆژنامەنووسێكی ئازادە، واتە، یەكەمین كار و مەبەستی نووسین كە
تێگەیشتنە لێی، لێمان زەوت دكرێ. ئەو نموونانە
تێكەڵی و پێكەڵی رەوتی سەرهەڵدان و گەشەكردنی فیكریی ئێمە دەردەخات كە من
ناوی دەنێمە گەشەكردنی ناكامڵی ناهاوسەنگی ئاڵۆز.
دیسانەوە هەر دەربارەی بەر بە تاكایەتی
گرتن لە نووسینی كوردیدا بڕوانە بۆ شێوەی بەكارهێنانی كاما لە كوردیدا كە وەك
دەبینین سەربەخۆیی وشە دەخاتە مەترسییەوە: لە ئینگلیسیدا دەنووسن:
My
car, house, and family
لە كوردیدا:
سەیارەكەو، خانووەكەو، خانەوادەكەم
لێرەدا وشەی
خانوو كە سەربەخۆیە و یەك یەكەیە و ئەبێ لە نێوان دوو كامادا بێ كەچی لای ئێمە
ئامرازی پێوەندی 'و' دەخەنە سەری و سەربەخۆییەكەی لێ دەسێندرێتەوە.
نموونەیەكی تری هەر ئەم پرسە، واتە پرسی
لەناوچوونی سەربەخۆیی وشە، بەكارهێنان و ریزكردنی چەندین وشەی هاومانایە لە یەك
رستەدا. دیارە ئەمە لە زمانێكی وەك ئینگلیسیدا وەك هەڵەی گرامێری ناوی لێ دەبرێ،
كەچی لە كوردیدا ئاساییە وەك ئەوەی چۆن دەڵێن:
بە ناوی خوای
گەورە و مەزن
ئەم تابۆلیە
زۆر جوان و قەشەنگە
ئەم بەرنامەیە
باسی شتی نوێ و مۆدێرن دەكات
دیسانەوە لێرەدا
لەجیاتی یەك وشە لە چەندین وشە كەڵكمان وەرگرتووە كە هەموویان لەباری ماناییەوە
یان هاوواتان یان زۆر لەیەك نزیكن، ئەمەش واتە لە ناوبردنی دیقەت لە زماندا. ئەرێ
بە راستی 'دەقیق' بوون كە یەكەم مەرجی زمانی زانستی و زمانی فەلسەفییە لە كوردیدا
دەبێتە چی؟ ئەگەر هاوواتای 'ورد' یان 'رێكوپێك'ی بۆ دابنێین، دیسانەوە رووبەڕووری
گرفت دەبینەوە. ئایا ئەو واژانەی كەلە زمانی زانستیدا نەك هەر بە لێشاو
بەكاردەبرێن بەڵكوو بۆخۆشیان پێشمەرجی نووسین و لێكۆڵینەوەن، لە زمانی كوردیدا
هاوواتاكانیان چییە؟ ئێمە هێشتا نەمان توانیوە هاواتایەكی پڕ بە پێست بۆ زاراوەی
فرەپات و هەرە گرنگی argument لە
كوردیدا بدۆزینەوە یان دروستی بكەین.
نموونەیەكی تری هەر ئەم باسە ئەو
ئاڵۆزییەیە لە تایپی كوردیدا كە گەلەك جاران ئەو زاراوانەی یەك وشەی سەربەخۆ و تاك
پێكهاتوون جیادەكرێنەوە و كەچی رێك بە پێچەوانەوە ئەو دەستەواژانەی لە چەندین وشە
پێكەێنراون دەلكێندرێن بەیەكەوە و وەكوو یەك وشەیان لێدێ: نموونەیەی یەكەم وەك
'دوو ساڵانە'، 'مێژوو نووسی'، 'بنەما خوازانە'، و نموونەی دووەم وەك 'لەتاران'،
'بەهۆی'، 'كەخۆر هەڵهات' و زۆر نموونەی تر.
رەنگە ئەم نموونانە بۆ خوێنەران ئاسایی و
بێبایەخ بێنە بەرچاو، بەڵام كێشەكان كاتێ سەرهەڵدەدەن كە بیر لە دیجیتالیزەبوونی
هەموو ئامێرەكانی دنیای ئیمڕۆ بكەینەوە كە بەو پێیە تەنیا كەم یان زیادكردنی یەك
خاڵ دەتوانێ هەموو كارەكان تێكبدات، وەك لە فۆرمەكاندا، لە پاسپۆرت، لە زانكۆكاندا،
یان لە مۆتۆرە ئینتێرنێتییەكانی گەڕاندا، یان لە تینك تانكە ئانلاینەكاندا، یان لە
باركۆدی سەر كەلوپەلەكانی نێو سوپەرماركێتێك، یان لە جۆری نووسینی ناوەكەت لە سەر
كرێدیت كارتەكەت، یان لە جۆری تایپی ناوی ئیمەیل یان ماڵپەڕەكەت. ئەوەی بەلای
منەوە زۆر زۆر سەیرە ئەوەیە كە بەشێكی هەرە زۆری ئەو نووسەرە كوردانەی دانیشتووی
رۆژئاوان هیچ شتێكیان دەربارەی ئەم پرسە لە زمانی كوردیدا نەدركاندووە! زۆر
ئاساییە نووسەرێكی كوردی دانیشتووی نیشتمان هەست بەو گرنگایەتیە نەكات، چونكە ژیان
لای ئیمە تا ئێستاشی لەگەڵدا بێ دیجیتالیزە و ئێلێكترۆنیزە نەبۆتەوە. بەڵام ئایا
لەناو بردنی تاكایەتی و سەربەخۆیی وشەكان لە زمانی كوردیدا لەم پێناوەدا گەلەك
گرفتمان بۆ دروست ناكات؟
لێرەدا دەبێ قامك بخەمە سەر دەوری دوو
شەپۆلی گەورەی رۆشنبیریی كوردی لەم ئاڵۆزییەی ئێستای زمانی كوردی و دۆخی لێكۆڵینەوە
لە زمانی كوردیدا. دەستەی یەكەم ئەوانە بوون كە لە شەست و هەفتاكانی سەدەی
بیستەمدا و بەهۆی پێوەندیی ئەوسای عێراق و سۆڤیەت روویان لە سۆڤیەت كرد بۆ خوێندن
و لێكۆڵینەوە. ئەوەی ئاگاداری رەوتی بەرهەمهێنانی فیكر و فەلسەفە و تیۆریی دنیای
هاوسەردەم بێ، باش دەزانێ كە پارادایمی زاڵ و رەسمی و حكوومی لە سۆڤیەتی جاران بە
تایبەتی لە رووی زانستە مرۆییەكانەوە زۆر پاشكەوتوو بوو، و بە سەرهاتی
فۆرماڵیستەكان و كەسانێكی وەك باختین و یاكوبسن باشترین نموونەن بۆ ئەم مەبەستە.
ئەو پۆلە نووسەرە كوردەی روویان لە سۆڤیەت كرد لەگەڵ خۆیان ئەو پارادایمە لێكۆڵینە‌وەییەیان
بۆ بە دیاری هێناینەوە كە زیاتر گرنگی دەدایە ناوەڕۆك تاكوو فۆرم. زیاتر گرنگی
دەدایە ریالیزمی كۆمەڵایەتی تاكوو بنەمای هونەری لە ئەدەب و هونەردا و دیارە لە
ئەدەبدا بنەما و فۆرم لە وشە پێكهاتووە. ئەمە هەر پشتگوێ خستنی تاكایەتیی وشەكان و
گرنگیدان بە ناوەرۆكی گشتیی بەرهەمەكانی لێ نەكەوتەوە، بەڵكوو، وەك دەزانن،
زۆربەی هەرە زۆری ئەو كتێبانەی ئەوان لە رووسییەوە كردیان بە كوردی، مەبەستم ئەو
بەرهەمانەی باسی زانستە مرۆییەكان دەكەن، ئێستا كەس نایان‌خوێنێتهەوە و ئەمەش
رووداوێكی شاز نیە، چونكە لە دنیای ئیمڕۆدا كەس ئەو جۆرە بەرهەمانە ناخوێنێتەوە.
ئەو تێزە دوكتۆرایانەی لە سۆڤیەتی جاراندا و لەلایەن كوردانەوە نووسراون،
پەیڕەوییان لە پارادایمی جیهانی و زاڵی ئەنجامدانی ڵێكۆڵینەوە نەكردووە و هەر
بۆیەش ئەمڕۆكە ژمارە تینك تانكە رووسییەكان لە چاو ئینگلیسییەكان یەكجار زۆر كەمە
و پارادایمی زاڵی لێكۆڵینەوە رووسیەكانی ناوەڕاست و چارەكی سێیەمی سەدەی بیستەم بە
تەواوی رووی لە داكشان كردووە. دیارە ئەو پێوەرە دنیاداگرانە (universal) كە لە تینك تانكە ئانلاینە ئینگلیسییەكاندا
رەچاو دەكرێن، هی كەس نین و بەڵكوو ئەمڕۆكە بوونەتە موڵكی هەموان و هەموانیش ئەبێ
لە لێكۆڵینەوەكانیاندا رەچاویان بكەن.
شەپۆلی دووەم تاقمێ لەو شاعیر و نووسەرە
كوردانە بوون كە لە هەشتاكان و بە تایبەت لە نەوەدەكاندا روویان لە ناوەڕاست و
باكووری ئەورووپا كرد. گەر بە وردی سەرنج بدەین، تێدەگین زۆربەی بیرمەندە
دیارەكانی خودی ئەو وڵاتانە ئەمرۆكە لە تینك تانكە ئینگلیسییەكاندا بەرهەمەكانیان
بڵاو دەكەنەوە. كەچی نووسەر و رۆشنبیرانی ئێمە شێوەی زمانی و پارادایمی
لێكۆڵینەوەیی ئەوانیان بۆ بە دیاری هێناین. باشترین نموونە لێرەدا جۆری تایبەتی رێنووسی
كوردییە لە بەرهەمەكانی جەماعەتی گۆڤاری رەهەند. بۆ نموونە، وەك چۆن لە زمانی
ئەڵمانی دا وشەكان درێژن و بە پێچەوانەی فەرەنسی و ئینگلیسی لە گەلەك پیت
پێكهاتوون، ئەوا ئەوانیش ئەو هەوڵەیان بۆ زمانی كوردی دا و لە جیاتی 'وە پشت گوێ
خستن' یان 'وە پشتگوێ خستن' دەیاننووسی 'وەپشتگوێخستن'. واتە، لێرەدا لە پڕێكدا
وشە كوردییەكان تا دەهات درێژتر ئەبوونەوە! دیسانەوە لەوانەیە هەر ئەم پرسە
بێبایەخ بێتە بەرچاو، بەڵام ئایا گرنگیدانی زۆربەی نووسەران و توێژەرانی كورد بە
فەلسەفەی قاڕەیی هۆی دووركەوتنەوەی ئێمە نەبوو لە فەلسەفەی شیكارانی ئەنگلۆساكۆن؟
ئایا بیرتان لەوە كردۆتە بۆچی لە ناو كورددا هێندە كتێب و وتار و ستوون و یاداشت
لە سەر كەسێكی وەك نیچە نووسراوە كەچی یەك لە سەدی ئەوە لە سەر كەسێكی وەك راسێل
نەهاتۆتە بەرهەم. ئەو راسێل-ەی باسی لە بیركاری ئاسایی بوونی زمان دەكرد. دیسانەوە، ئایا ئەمە هۆكار نیە بۆ پانەگرتنی
زانستی مەنتیق لە زمانی كوردیدا و ئایا هەر ئەمە نەبۆتە هۆكاری ئەو ئاڵۆزییە
مێتۆدۆلۆژیكییەی گوتاری رۆشنبیریی كوردی؟ ئەو رۆشنبیرییەی ئێستاش هەر ئەوە
دەربارەی زمان دەڵێتەوە كە هەیدیگێر وتوویەتی و رەنگە فرەپاتترین رستەیەك بێ كە لە
زمانی فیلسوفێكەوە كرابێ بە كوردی.
خاڵێكی گرنگ لەم باسەدا كە من چیدی زیاتر
لە سەری ناڕۆم ئەوەیە كە هەر ئەم جۆرە بەكارهێنانەی زمان بۆ خۆی پاش ماوەیەك
تایبەتمەندییەكی ئایدیۆلۆجیك دەگرێتە خۆی. واتە، نووسەرێكی تازەباو لەبری ئەوەی
بنووسێ 'من و تۆ' دەنووسێ 'من‌و تۆ' یان 'منوتۆ'. واتە لێرەدا ئەم شێوە
بەكارهێنانەوەیە سەرەتا بەهۆی نەبوونی تاكایەتی لە سابجێكتیڤیتیی مەدا بە شێوەیەكی
ناخودئاگا هاتە بەرهەمهێنان، ئەمجارەیان و لە قۆناغێكی تردا دەگاتە قۆناغی
بەرهەمهێنانەوەی ئایدیۆلۆجیك و ئەمجارەیان دەبێ وەكوو ریسایەك وا بنووسرێ! ئەمەش
وەك ئاڵتووسێر دەڵێ هەمان بەرهەمهێنانەوەی بارودۆخی بەرهەمهێنانە كەلە زمانی
كوردیدا بە ئاشكرا دەبینرێ:
The reproduction of the condition of
production
لە وەها دۆخێكدا و بە مەبەستی گشتگیر
بوونەوەی ئەم رێسانە پێویستە چوار توخم ئامادە بن كە بریتین لە ئایدیۆلۆجی،
ئەنستیتۆ، گوتار، بەردەنگ. ئەم چوار توخمەش ئێستاكە ئامادەن و بە تایبەت گەر
نووسەرەكەش ناودار بێ و هەموان بابەتەكە بخوێننەوە، ئیدی هەموان وەك یاسایەك
تەماشای دەكەن. لەم حاڵەتدا بەردەنگ هێندە تەركیز دەكاتە سەر پەیام و ناوەڕۆكی
نووسینەكە كە ئیدی ئاگاداری ئەوەیە نیە سەرجەم لایەن و تایبەتمەندییەكانی تری ئەو
نووسینە و تەنانەت ئەو پارادایمەی دەقەكە پەیوەستیەتی بە شێوەیەكی ناخودئاگا كاری
تێدەكەن. ئەمەش واتە وەرگرتنەوەی ئایدیۆلۆجی بەبێ هیچ گرفتێك. لەم حاڵەتەدا ئیدی
پرسیارەكان رووبەڕووی ئەو پارادایمە نابنەوە، بەڵكو تەنیا روبەڕووی پەیام و
ناوەرۆكی دەقەكە دەبنەوە. لێرەدا بەسەرهاتی ئەم دەقە وەكوو بەسەرهاتی رستەكەی
هەیدیگێری لێدێ (سەیر لەوە دایە كە كەسەكان بە كوردی قسە دەكەن، بەڵام ئەم قسەیەی
هەیدیگەر بە فارسی دەڵێنەوە چما هەیدیگەر فارس بووە یان ئەمەی بە فارسی گووتووە.
ئەم نموونەیە رێك وەك كاردانەوەی ئەو بێژەرەیە كەلە كاتی بەرنامەیەكی زیندوودا
دەپژمێ و خێرا دەڵێ 'عفوا' لە جیاتی 'ببوورن'. واتە هەر بە هەمان شێوە كە زمانی
فارسی لە ناخودئاگای سووژەی كوردی لە ئێراندا جێگیر بووە هەر بە هەمان شێوەش زمانی
عەرەبی لە ناخودئاگای سووژەی كوردی لە عێراق).
بەشێكی زۆری ئەو تایبەتمەندیانەی سەرەوە كە
من وەكوو رەهەند یان لایەنی ئایدیۆلۆجیكی شوناس و ناسنامەی سووژەی كوردی لە قەڵەمی
دەدەم لە ناخودئاگای ئێمەدا جێگیر بوونە و هەر جۆرە هەو‌ڵدانێك بۆ رووبەڕووبوونەوەی
ئەو ئایدیۆلۆجییانە واتە خۆ ئامادەكردن بۆ شەڕ لەگەڵ بەشێكی زۆر لەو پانتاییەی
ناخودئاگای كوردی داگیر كردووە.
ئیمڕۆژە هەموان باسی گرنگایەتیی زمان دەكەنن
بەڵام هۆكارەكانی ئەم گرنگایەتییە باس ناكەن، بەڵام باس لەو روانگە تیۆریكانە
ناكەن هەر كامیان بە شێوەیەكی جیا لەم پرسەیان كۆڵیوەتەوە. من ماندوو بوومە هێندە
ئەو قسەیەی هەیدیگێرم بیستووە دەربارەی زمان. لەم رۆژانەدا تەماشای بەرنامەیەكم
دەكرد كە برادەرێك لە كۆنفرانسێكدا بە كوردی قسەی دەكرد و پاشان وتی هەیدیگێر ئەڵێ
زبان خانەی هستی است. سەیر لەوە دایە كە بە تەواوەتی دڵنیام لەوەی زۆربەی هەرە
زۆری ئەو كەسانەی قسەكەی هەیدیگێر دووبارە دەكەنەوە ئەو قسەیەیان لە نووسینێكی
هەیدیگێردا نەدیتووە، یان سەرزارەكی بیستوویانە و یان لە نووسینێكدا
خوێندوویانەتەوە كە نووسەرەكەش بۆخۆی وەك خوێنەرەكە ئەو قسەیەی لە نووسینەكەی
هەیدیگێردا نەدۆزیوەتەوە. ئەو قسەیەی هەیدیگەر قەت پێوەندی بەو بابەتانەوە نیە كە
برایان و خوشكانی ئازیزی رۆشنبیری ئێمە لەم لاو لەو لا دەیدركێنن. ئەم قسەیەی
هەیدیگێر چیرۆكێكی تری لە پشتە و قەت پێوەندی بەم باسانەوە نیە.
ئەو نموونانەی سەرەوە تەنیا و تەنیا بەشێكی
بچووكن لە كۆسپەكانی بەردەم سازبوونی شێوازێكی زانستیی پاراو و رێكوپێك لە زمانی
كوردیدا. دیارە باسكردن لە كۆسپەكانی تر و چارەسەر كردنیان پێویستی بە مەودا و
ماوەی زۆرترە.
مەسعوود
بینەندە: ئێوە پەرەسەندنی زمانی كوردی چۆن لێك دەدەنەوە؟
دوكتۆر
بەختیار سەجادی: سەرجەم ئەو باسانەی
سەرەوە دەمانبا بەرەو ئاقارێك كە پێی دەوترێ پەرەسەندی زمان Development of
language. من پێشتر لە چەند شوێنێكدا ئەم باسەم هێناوەتە
گۆڕی، بەڵام بە شێوەیەكی راستەوخۆ ئەم باسەم لە پێشەكیی وەرگێڕانی كتێبەكەی باختین
و لە بەشێكی كتێبی پارادایمی پەرسەندنی كولتووریدا دركاندووە و چیدی لێرەدا پێویست
بە دووبارە كردنەوەیان ناكات، بەڵام لێرەدا دەكرێ زیاتر لەسەری باس بكەین:
زۆر بە كورتی، دەكرێ زمان بخەینە دوو
خانەوە: زمانی قسەكردن و زمانی نووسین. زمانی نووسین بۆ خۆی بە سەر چەندین لقی
جیاجیادا دابەش دەكرێ وەك جۆرە جیاوازەكانی زمانی ئەدەبی، یان زمانی
رۆژنامەنووسانە، زمانی ئاركەیك، زمانی زانستی، زمانی بەكارهاتوو لە ئامێرە
دیجیتاڵەكاندا، زمانی رێكلامەكان، و زمانی سەر تابلۆكان. كاتێ زمانێك پەرەی
سەندووە كە لەم بەشە جیاوازانەدا نەشونمای كردبێ. زمانی كوردی لەم بەشانەدا بە
تەواوی پەرەی نەسەندووە بەتایبەت لە بەشی زمانی زانستیدا.
بە بەراوردیكی خێرای زمانی كوردی لەگەڵ
زمانی فارسی یان ئینگلیسیدا ئەوەمان بە سانایی بۆ دەردەكەوێ كە كوردی لە رووی
ئاستی گەشەسەندنەوە رەوتێكی زۆر لاوازی پێواوە. بەراورد كردنێكی خێرای دەقە
فەلسەفی و تیۆریكەكانی سەرەتا و ناوەڕاست و كۆتایی سەدەی بیستەم لە كتێبخانەی
فارسیدا ئەو راستییەمان بۆ دەخاتە بەرچاو كە زمانی فارسی لە سەدەی بیستەمدا بە
شێوەیەكی دیار و تەنانەت سەیروسەمەرەش گۆڕانكاریی بە سەردا هاتووە. بۆ نموونە،
گەر بەراوردێك بكەین لە نێوان زمانی بەكارهێنراو لە وەرگێڕانەكانی محەمەد عەلی
فرووغی لە بەرهەمەكانی دێكارت لە سەرەتای سەدەی بیستەم و وەرگێڕانەكانی حەمید
عەنایەت لە هێگێل لە ناوەڕاستی هەمان سەدە و وەرگێڕانەكانی حسێن بەشیریە لە توماس
هابز و عەبدولكەریم رەشیدیان لە كانت و داریووش ئاشووری لە نیچە و موراد
فەرهادپوور لە ئادۆرنۆ لە كۆتایی هەمان سەدە گەلەك خاڵی سەرنجڕاكێشمان دەست
دەكەوێ.
جۆری وشەكان، بنەمای رستەكان، ژمارەی زاراوە
نوێ و لاتینیەكان یان زاراوە كۆن و عەرەبییەكان و هەروەها كورتی و درێژیی
لاڕستەكان، شوێنی ئاوەڵكردارەكان، زیادكردن یان لابردنی ئاوەڵناوەكان و تەنانەت
رەچاوكردنی خاڵبەندی و پەرەگرافبەندی لەم وەرگێڕانانەدا لێكدی بە تەواوی جیاوازن.
ئەو وەرگێڕە ئاماژە بۆ كراوانە توانیویانە تا رادەیەكی زۆر بەرچاو زمانی فارسی
بەتایبەت لە رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ دەقە فەلسەفی و تیۆریكەكانی رۆژئاوادا
بخەمڵێنن و دەوری سەرەكی بگێڕن لە بەرەو پێشبردنی زمانی فارسی و ئامادە كردنی ئەو
زمانە بۆ بەكارهێنان و لەخۆگرتن و پەرەپێدان و داهێنانی ئەندێشە و بیر و بیرۆكەی
رەخنەیی و تیۆریك. ئەوان لەم رێگەیەدا تا رادەیەكی زۆر باش سەركەوتوو بوونە و
زمانی فارسی لەم رووەوە گەلەك زیاتر و كامڵتر و باشتر لە زمانی توركی یان عەرەبی
گەشەی سەندووە.
پرسی گەشەسەندنی زمانdevelopment of language
یەكێكە لە بابەتە گرنگەكانی گوتاری ئاكادێمیكی هاوچەرخ. دەوری چارەنووسسازی
زمان بەگشتی و كاریگەریی زمانناسیی پاش‌ە سوسووری لە بەش جیاجیاكانی زانستە
مرۆییەكان و سەرهەڵدانی ئەو لقوپۆپە زۆرەی زمانناسیی هاوچەرخ لە لایەكەوە و، تایبەتمەندییە
جەوهەری و شێوەییەكان و سیمای هەنووكەیی زمانی كوردی لەلایەكی ترەوە ناچارمان دەكەن زیاتر و وردتر
لە جاران سەرنج بدەینە پرسی گەشەسەندنی زمانی كوردی.
هەروەهاش، ئەو گۆڕانكارییانەی لە سەرەتای
سەدەی بیستەمەوە و بەهۆی سەرهەڵدانی رۆژ‌نامەوانیی كوردییەوە بەسەر زمانی
كوردیدا هاتووە تا دەگاتە زمانی نوێی شیعری گۆران و شاعیرانی دوایی و زمانی
چیرۆكنووسیی نیو سەدەی رابردوو و زمانی دەقە نووسراو و وەرگێڕدراوەكانی
لێكۆڵینەوە جیاجیاكان و بەم دواییانەش زمانی بەكارهێنراو لە چەتی ئینتێرنێتی یان
پەیامۆكی مۆبایل و سەر شاشەی تێلێڤزیۆنەكان دەلالەت لە جۆرێ گۆڕانكاری لە زمانی
كوردیدا دەكەن. هەندێ لەم زمانانە و زۆرێك شێوازی تری بەكارهێنراو لە بەستێنە
جیاجیاكاندا زۆربەی كاتەكان رووبەڕووی جۆرێ سەرسامی، درەنگ تێگەیشتن، چەوت
تێگەیشتن یان هەر تێنەگەیشتن، یان هەستكردن بە دیاردەیەكی تازەمان دەكەنەوە. جیا
لە‌مەش، دابڕانی زمانی نووسەران لە یەكتر و بەدیهاتنی جۆرێ پاشاگەردانی لە شێوەی
بەكارهێنانی زاراوەكان لە نووسیندا و، ساكار كردنەوەی بابەتەكان، كورتكردنەوەی
رستەكان، لابردنی ئاوەڵكردار و پشتگوێ خستنی ئاوەڵناوەكان و رەچاو نەكردنی
دەوری رێزمانیی پاشگر و پێشگر‌ەكانی زمانی كوردی و هەروەهاش وەفادار نەبوون بە
شكڵ و شێوەی دەقەكان لە وەرگێڕانەكاندا بۆتە هۆی سڕینەوەی متمانە لە ژمارەیەكی
زۆر لە نووسەر و وەرگێڕی كورد.
مەسعوود
بینەندە: زۆر جار باسی زمانی زانستیی
كوردی دەكرێ، بیر و رای ئێوە لەو بوارەدا چیە؟
دوكتۆر
بەختیار سەجادی: زمانی كوردی لەبەر چەندین هۆكاری ئاشكرا، كە هەندێكیانم لە سەرەوە
بە كورتی باسكرد، لە شێوازە جیاجیاكانی رۆژنامەنووسی و بەتایبەت لە شێوازی فەلسەفی
و زانستیدا گەشەی نەكردووە. چارەسەر چییە؟ وەڵامەكە زۆر ئاسانە، بەڵام بە كردەوە دەرهێنانی
زۆر سەختە: Development
of language واتە ئەبێ زمانی كوردی پەرە بسێنێ.
لە پەرەسەندنی زمانی كوردیدا، پاش باسكردن
لەسەر كۆسپەكانی بەردەم پەرسەندنی ئەم زمانە، پێویستە سەرەتا تیشك بخەینە سەر ئەو
لایەن و تایبەتمەندییانەی زمانی كوردی وەكوو خاڵی لاواز لە بەردەم پەرەسەندنیدا
قوت دەبنەوە. كەواتە، كێشەكە هەر تەنیا بەوە چارەسەر ناكرێ كە، وەك چۆن زۆر كەس
دەڵێن، دەست بكەینە وەرگێڕانی دەقە زانستییەكان. ئەو خاڵە لاوازانە بەشێكیان
دەگەڕێنەوە بۆ ئاستی پەرەسەندنی زمانی كوردی كە زمانێكە تا ئێستاشی لەگەڵدا بێ لە
هەندێ رووەوە بە شێوەیەكی پێشمۆدێرن ماوەتەوە و هێشتا گەشەی نەكردووە، بەشێكیان
دەگەڕێنەوە بۆ سروشتیبوونی ئەم زمانە، بەشێكیان پەیوەستن بە زاڵێتیی ئەدەبی
بەلاغەتخوازی كلاسیكی كە گرنگی ناداتە پێناسەی وردەكارانەی چەمكەكان و تەنیا بەكاریان
ئەهێنێتەوە، بەڵام ئەوەی بە لای منەوە گرنگە لە لایەكەوە سەرنج نەدانی نووسەرانی
كوردە بە بابەتی پەرەسەندنی زمان و لەلایەكی تریشەوە هاتنە ئارای ئەو خاڵە
لاوازانەیە كە بەم دواییانە لە زمانی كوردیدا هاتوونەتە بەرهەم، ئەو خاڵانەی وەك
پێشتر باسم كرد رەهەندێكی ئایدۆلۆجیكیشیان گرتۆتە خۆ.
سەیر لەوە دایە كە كاتێ نووسینی زۆر كەس
دەخوێنمەوە، ئەو نووسینانەی بانگەشەی زانستی بوون دەكەن، زۆر بە ئاسانی دەبینم كە
ئەو تایبەتمەندییانەی لە مۆركی زانستی بوون دوورن دیسانەوە سەر لە نوێ لە هەمان
دەقدا دووبارە بوونەتەوە. ئەم تایبەتمەندییانە زۆرن و لێرەشدا ناچارم ناوی
هەندێكیان بهێنم و لەبەر ئەوەی هەڵەی كەسانی تر دووبارە نەكەمەوە لانیكەم
یەكێكیان تۆزیك بە وردی شی بكەمەوە، واتە سەردێڕی بەشێكی تر لە
هەواڵەكان دەڵێمەوە، بەڵام تەنیا ئەوەی یەكەم شی دەكەمەوە. هەندێ لە سەردێڕەكان
ئەمانەن:
زمانی كوردی و
سروشتیبوون
زمانی كوردی و
بابەتێتی
زمانی كوردی و
پاژنواڕین و خۆ دوور خستنەوە لە گشتی كردنەوە
زمانی كوردی و
ساكارسازی
زمانی كوردی و
پەراوێزسازی
زمانی كوردی و
نەزم
زمانی كوردی و
تاكایەتی
زمانی كوردی و
موجامەلە
زانستی مۆدێڕن لە رۆنێسانس بەم لاوە (زیاتر
بە بەیكن و دێكارت و پێش ئەوانیش بە گالیلە و كۆپەرنیك و پاش ئەوان بە نیوتۆن و
پاسكاڵەوە) رووی لە گەشە كردن كرد و لە بنەڕەتدا هەوڵێك بوو بۆ دەسەڵات گرتن
بەسەر سروشتدا، یان باشتر بڵێین هەوڵێك بوو بۆ دۆزینەوە و تێگەیشتن و لێكۆڵینەوەی
یاسا سروشتییەكان. پاش ئەم قۆناغانە و لە سەرەتاكانی سەدەی بیستەم بەم لاشەوە شێوازی
نووسین لە زانستە مرۆییەكاندا بە هۆی گرێدانیان بە فەلسەفەی هاوسەردەمەوە بوونە
خاوەنی رەهەندێكی پاژنواڕانە، بە چەشنێك كە بەردەوام هەوڵیان داوە خۆیان لە گشتی
كردنەوە و ساكارسازی دوور خەنەوە و لە جیاتی ئەمە، پێناسەی وردی رێكوپێك بۆ ئەو
چەمكانە ئاراستە بكەن كە پێشتر بە ئاسانی لە دەقەكاندا دووبارە دەبوونەوە.
كەواتە، یەكەم هەنگاو لەم رەوتەدا، لە
رەوتی پەرەسەندنی زمانی كوردیدا، بریتییە لە خۆ دور خستنەوە لە بنەواشەی سروشتێتی
لە زمانی كوردیدا. زمانی ئێمە بە نیسبەت ئیشارەت دان بە سروشت و دیاردە
سروشتییەكانەوە و جۆرەكانی گوڵ و گیا و گیاندارەكانی تری نێو سروشت و ئامێرە
كۆنەكانی جووتیاری و كشتوكاڵ كەم ناهێنێ. لە كوردستاندا و بەتایبەت لەم دوو سێ
سەدەی رابردوودا و بەتایبەت لە سەدەگەلی هەژدە و نۆزدە چەندین میرنشین لە ئارادا
بوونە. بە حوكمی نەبوونی شاری گەورە لەو میرنشینانەدا و كەواتە نەبوون یان
كەمبوونی چینی مامناوەندی و بە حوكمی ئەوەی زۆربەی خەڵكەكە لە گوندەكان یان
شارۆچكەكاندا ژیاون، تا رادیەكی زۆر، ئاڵوگۆڕ و هاتوچۆ لە نێوان زۆربەی هەرە زۆرەی
ئەندامانی ئەو كۆمەڵگایانەدا لە ئارادا نەبووە. هەر لەبەر ئەم دوو هۆكارە، زمانی
كوردی لەژێر دەسەڵاتی هەركام لەو میرنشینانە یان ناوچە جوگرافیاییە جیاجیایانە بە
شێوەیەكی جیا و بە دور لە بەشەكانی تر زۆر بە هێمنی گەشەی كردووە. بە راستی
دەوڵەمەند بوونی زمانی كوردی لەم رووەوە جێگەی سەرسووڕمانەوە. راستە هیچ كات
دەسەڵاتێكی ناوەندی لە ئارادا نەبووە، ئەمانە بەیەكەوە ببەستێتەوە، بەڵام لەبەر
ئەو هۆكارانەی سەرەوە ئەم زمانە لە هەندێ رووەوە وەك لە سەرەوە وتم پەرەی سەندووە
و هەر كام لە دیالێكتیكەكان بۆ خۆیان قامووسێكی وشەیی جیاوازیان هەیە. تەنیا مەگەر
شاعیرێكی كوردینووس بە هۆی خوێندنەوەی بەرهەمی شاعیرانی ناوچە كوردییەكانی تر یان
بەتایبەتی بەهۆی سەفەر و گەڕانەوە توانیبێتی كەڵك لەو فەرهەنگە دەوڵەمەندە وەربگرێ
و بازنەی وشەیی خۆی بەرفراوانتر بكاتەوە. دوو نموونەی هەڵكەوتوو لێرەدا كە
توانیبێتیان لە قامووسی وشەیی ناوچەكانی تر سوود وەربگرن نالی و مەحوی-ن.
ئەم قامووسە زۆرتر بە وشە سروشتییەكانەوە
خەمڵێنراوە یان ئەو وشانەی كاروباری رۆژانەی خەڵك بەڕێوە دەبەن. بەگشتی ئەم
قامووسە جیاجیایانە زۆر بە دەگمەن هەڵگری وشە و دەستەواژەی زانستی یان هەڵگری
بارێكی فەلسەفیی تایبەتن.
یەكێك لەو نموونانەی بە باشترین شێوە سروشتیبوونی
زمان و زەینیەتی مە پیشان دەدا ناوی گۆڤارە كوردییەكانی ناوەڕاستی سەدەی بیستەمە.
لە نیوەی یەكەمی سەدەی بیستەم بەم لاوە تا ئەم دواییانە ناوی زۆربەی گۆڤارەكان و
رۆژنامەكان لە دیاردە یان بەشێكی سروشتەوە وەرگیرابوون وەك گەلاوێژ، شەفەق، گزنگ،
ئاویەر، سیروان. ئەم دیاردەیە ئەمڕۆكە لە كۆمپانیای فڕۆكەوانیشدا رەنگی داوەتەوە
وەك كۆمپانیای ئەزمەڕ. بەڵام، لە قۆناغێكی تر دا دەبینین ناوی گۆڤار و رۆژنامەكان
دەگۆڕدرێ و ئەمجارەیان ناوەكان بە جۆرێك
دەلالەت لە كردەوەی رامان و رەخنە دەكەن وەك رامان، هزر، رەهەند، پرسیار، دەق،
راڤە. بەڵام دیسانەوە رەهەندی ئایدیالسیتی شوناسی ئێمە لە هەندێ ناوی تردا وەك
ئایندە و سبەی رەنگ دەداتەوە. واتە، ئەم ناوە پڕ لە تێرامانانە نەیانتوانیوە بەر
بە ئایدیالیزمی ئامادە لە ناسنامەی ئێمەدا بگرن یان لانیكەم لێی ورد ببنەوە.
بەڵگەیەكی ئاشكرا بۆ سروشتی بوونی زمانی
كوردی ژمارەی یەكجار زۆری ناوە دەنگەكانە لە زمانی كوردیدا. وەك دەزانرێ ناوەد‌نگ
ئەو وشەیەیە كە دەنگی دیاردە یان رووداوێكی سروشتی دەنوێنێتەوە، وەك حیلاندان،
بۆڵەبۆڵ، گیزەگیز و هتد. لێرەدا دەبێ تۆزێ زیاتر بابەتەكە شی بكەمەوە: ئەم تایبەتمەندییانەی
زمانی كوردی بە پێچەوانەوە نەك هەر زمانی كوردییان دەوڵەمەند(!) نەكردوە، وك چۆن
بۆتە ویردی سەرزمانی هەژاریستەكانی لای ئێمە، بەڵكوو بۆخۆشیان بونەنەتە كۆسپ
لەبەردەم گەشەكردنی زمانی كوردیدا، خودی ئەم بڕوایە كە زمانی كوردی زمانێكی
دەوڵەمەندە نەك هەر لە رووی زانستییەوە راست نیە، بەڵكوو بۆتە بڕوایەكی
ئایدیۆلۆجیك، زاڵێتیی ئەم گوتارە ئایدیۆلۆجیكەش وای كردووە زۆر بەدەگمەن كەس بوێرێ
باس لە خاڵە لاوازەكانی زمانی كوردی بكات. دیسانەوە زاڵێتیی ئەم گوتارە
ئایدیۆلۆجیكە جۆرێك لە پارادایمی رۆشنبیریی نەریتەوانی پێكەێناوە، ئەو پارادایمەی
كە دەبێتە دژكاری هەر جۆرە هەوڵێك كە بیەوێ ئەنجامگیرییەكی فەلسەفی لە
تایبەتمەندییەكانی ئەو پارادایمە بگرێ.
بە كورتی، چ لە زمانی خەڵكی ئاساییدا و چ
لە بەرهەمی شاعیرانی كورددا و بەتایبەت لەو قوتابخانەیەی بە رۆمانتیسیزم یان ئەردەڵانی
ـ گۆرانی و هەروەهاش لە رۆمانتیسیزمی نوێ یان بەرهەمی گۆراندا، سروشتیبوون بۆتە
بەشێك لە ناسنامەی سووژەی كوردی. شیعری مەولەوی كورد و گۆران باشترین نموونەن بۆ
دەست نیشانكردنی لایەنی سروشتی بوونی زمانی كوردی. ئەمە خاڵی لاواز نیە، بەڵام
كێشەكە لەوە دایە كە لایەنەكانی تری زمانی كوردی گەشەی نەسەندووە. هەر بۆیە چەندین
جار وتوومە كە زمانی مەسعوود محەمەد بۆ ئێمە لە زمانی هاوڕێكانی وەك هەژار و هێمن
و گۆران گەلەك سوودمەندترە. ئەگەر زمانی هەژار و هێمن و گۆران دەتوانن گەلەك
سوودمەند بن بۆ رۆماننووس یان شاعیرێك، ئەوا زمانی مەسعود محەممەد دەتوانێ وەكوو
دەستپێك یان رێپیشاندەرێك بێ بۆ ئەو كەسانەی ئەیانەوێ پەخشانی زانستی بنووسن،
هەرچەندە زۆر زاراوە و چەمك هەن كە مەسعوود محەممەد هەر ئاماژەی بۆ نەكردوون.
سروشتی بوون كە بۆتە لایەنێك لە ناسنامەی
ئێمەی كورد (بەتایبەت بە هۆی تێپەڕ نەبوون بە ناو هەر دوو پرۆسەی مۆدێڕنیتە و
مۆدێرنیزاسیۆندا) لە زمانەكەشماندا رەنگی داوەتەوە، بەڵام خاڵی هەرە گرنگ ئەوەیە
كە ئەم تایبەتمەندییە لە نووسینی زانستیی كوردیشدا رەنگی داوەتەوە و نووسەران ئەو
رەهەند و توخم و تایبەتمەندییە سروشتییانە دیسانەوە لە بەرهەمەكانیاندا، بە
شێوەیەكی ناخودئاگا، واتە بەبێ ئەوەی بۆخۆیان ئاگایان لێ بێ، دووبارە دەكەنەوە.
ئایا سروشتی بوون لە زماندا سەر لە نوێ رەهەندێكی سروشتی لە سابجێكتیڤیتیی ئێمەدا
بەرهەم ناهێنێتەوە؟ كە زمانەكەت سروشتی و خۆماڵیانە بوو، واتە ئەوەی كەلە
پارادایمی جیهانیی زمانی زانستی دوور دەكەویتەوە. لێرەدا ئەم باسە، واتە، باسی
سروشتیبوونی زمانی كوردی، درێژە پێنادەم و خوێنەر دەتوانێ لەم بارەیەوە ئەو وتارەی
من بخوێنێتەوە كە لەسەر هۆكارەكان و تایبەتمەندییەكان و دەرئەنجامەكانی سروشتی
بوونی زمانی كوردی لە سونەتی ئەدەبیی گۆرانی ئەدەبی كوردیدا نووسیومە و لەوێ
كۆمەڵێ باسی ترم دركاندووە وەك پێناسە و دەوری سروشت لە سۆفیگەریدا و بیرۆكەی
یەكێتی بوون لە سۆفیگەریدا و پێوەندی بە لایەنی سروشتی بوونی زمانی كوردییەوە (بە
سەرنجدان بەو خاڵەی زۆربەی شاعیرە كلاسیكە كوردەكان بە جۆرێك لە جۆرەكان
پێوەندییان بە سۆفێیەتەوە هەبووە.
بەڵام، ئەگەر بمەوێ چەند نموونەیەكی ئیمڕۆژی
بهێنمەوە، ئەبێ باس لەو نموونانە بكەم كە بە تەواوی دەرخەری شوناسی سروشتی و
پێشمۆدێڕن و سونەتیی سووژەی كوردین و هەر ئەمەش بۆتە هۆی بەرهەمهێنانەوەی لایەنی ناعەقڵانی
و نابیركارانە و ئاڵۆزیی زۆرێك لە سابجێكتیڤیتییەكانی ئامادە لە شوناسی سووژەی
كوردیدا. لێرەدا هەوڵ دەدەم چەند نموونەیەك لە تایبەتمەندیی زمانی كوردی بەهَنمەوە،
یان راستتر وایە بڵێم چەند نموونەیەك لە بە كار هێنانی زمانی كوردی:
1
ـ لە رووبەرگی زۆر كتێبدا رستەگەلێكی هاوشێوەی ئەمەی خوارەوە دەبینین:
(حەمەی
مەلاكەریم) كۆی كردۆتەوە و پێشەكی بۆ نووسیوە و پەراوێزی بۆ داناوە.
2
ـ لە رێستورانتەكاندا و لە مانگی رەمەزاندا ئەم جۆرە رستانە دەخوێنینەوە:
لە مانگی
موبارەكی رەمەزاندا ئاشی گەرم بۆ بەربانگی بەڕۆژووە ئازیزەكان هەموو ئێوارەیەك
ئامادەیە
3
ـ ئەم جۆرە رستانە لەسەر كەناڵە ئاسمانیەكان دەبینین و دەبیستین:
ئەم بەرنامەیە
لەسەر شاشە خنجیلانەكەی كوردسات هەموو شەوانی هەینی ببینە.
ئەو سێ نموونە
جیاوازەی سەرەوە لە یەك زەینیەتەوە سەرچاوەیان گرتووە. گەر دیقەت بدەین تێدەگەین
كە رستەكان لە هەر سێ نموو‌نەكەدا زۆر درێژ و خۆماڵیانەن و بە تەواوەتی زاڵێتی
ئاخافتنیان بەسەرەوە دیارە. ئەم رستانە مۆركێكی خۆماڵیانە و پێشمودێڕن و سروشتییان
پێوە دیارە و گەر بمانەوێ هاوشێوەكانیان لە زمانگەلی ئینگلیسی یان فەرەنسیدا و
تەنانەت بەم دواییانەش لە زمانی فارسیدا بدۆزینەوە، ئەوا رووبەڕووی هەندێ رستە
یان دەستەواژەی كورت و بابەتیانە و تەنانەت مێكانیكیش دەبینەوە وەك ئەوەی لە جیاتی
نموونەی دووەم تەنیا بنووسین 'ئاشی گەرم'. خاڵی سەیرتر ئەوەیە كە هەر ئەم جۆرە
زمانە لە رێكلامە بازرگانیەكانی ئێستادا دووبارە دەبێتەوە و ئەمەش بە تەواوی دژ بە
رێساكانی چۆنیەتیی بەكارهێنانی زمانە لە رێكلامدا، چونكە وەك دەزانرێ زمان لە
رێكلامدا خاوەن شێوازێكی تایبەتە كە كورتی یەكەم مەرجیەتی.
گەر بمەوێ تیشكی زیاتر بخەمە سەر هەندێكی تر
لەو تایبەتمەندییە دەستكرد و ئایدیۆلۆجیكانەی لە زمانی كوردیدا و لەبەر هۆكاری
ئاشكرا بوونەتە خاوەنی قورساییەكی یەكجار زۆر و هەمووشیان بە تەواوەتی لەگەڵ
رێساكانی زمانێكی زانستیدا ناتەبان، ئەبێ كورتە ئاماژەیەك بۆ ئەم نموونانە بكەین:
1
ـ بە كارهێنانی لە رادەبەدەری دەستەواژەی 'هەرە هەرە' لە جیاتی 'یەكێ لە هەرە'،
وەك:
شاعیرێكی هەرە
هەرە گەورەی كورد
كارەساتێكی
هەرە دڵتەزێن
فیلمێكی هەرە
هەرە خۆش
گەر بە وردی
سەیر كەین، تێدەگەین كە ئەو كوردانەی ئینگلیسییەكی كرچوكاڵ دەزانن، لە قسەكردن بە
زمانی ئینگلیسی یەكجار زۆر كەڵك لەو جۆرە دەستەواژانە وەردەگرن و لایەنی
بەرامبەریش، بەتایبەت گەر رۆژئاوایی بێ، خێرا لەو رەهاگەرییە تێدەگات كەلە قسەكەی
ئەم ئاخێوەرە كوردە دایە. ئەم جۆرە دەستەواژانە لەو كوردانەی ئینگلیسیەكی باش
نازانن زۆر دەردەكەون:
The
mos famoust...the most important...the most beautiful…the greatest..
لە زمانی
زانستیی ئینگلیسیدا بە دەگمەن لەو دەستەواژانەی سەرەوە كەڵك وەردەگیردرێ، چونكە
یەكەم ئەوەی كە ئەم جۆرە رستانە راست نین و لەوانەیە شاعیرێكی تر 'هەرە هەرە'
گەورە بێ نەك ئەوەی بەرباس، دووەم ئەوەی كە ئەم جۆرە نووسینە جۆرێك لە
ئەبسولوتیزمی (absolutism) پێوە دیارە، واتە، كە تۆ ئەم دەستەواژەیەت
بۆ كەس یان دیاردە یان شتێك بەكار هێنا، ئیدی بەو مانایەیە كە تۆ كەسەكانی تر یان
دیاردەكانی تر یان شتەكانی تر بە هەرەهەرە گەورە و دڵتەزێن نازانی. ئەمە یەكێكە
لەو نموونانەی پیشاندەری ئەبسولوتیزمە لە زماندا، ئەو ئەبسولوتیزمەی لە
سابجێكتیڤیتیی سووژەدا بوونی هەیە. ئەمە زۆر گرنگە كە ئێمە دەبێ بەردەوام ئەوەمان
لە یاد بێ كە نەزمی زمان لە راستیدا نەزمی كۆمەڵگا و نەزمی فەرهەنگ دیاری دەكات.
واتە ئەم جۆرە ئەبسولوتیزمە لە زماندا هەم ئەبسولوتیزم لە فەرهەنگدا بەرهەم
دەهێنێ و هەم دەربڕی ئەبسولتیزمی نێو ئەو
فەرهەنگەیە:
order
of language ► order of culture ► order of society
2
ـ نموونەیەكی تر دووبارە كردنەوەی
كردارەكانە لەیەك رستەدا وەك:
''باسكردن
لەم دیاردەیە باسكردنە لە...''
''ئاماژەكردن
بەم بابەتە ئاماژەكردنە بە...''
''رۆچوونە
نێو ئەم باسە رۆچوونە بە نێو...''
هەڵەیە گەر
بڵێین ئەمە تەنیا دووبارە كردنەوەیەكی ساكارە، بەڵكوو ریشەكەی دەگەڕێتەوە بۆ
نەبوونی وردبینی لە هەڵبژاردنی وشە و واتە وردبینی لە تێفكرین و نواڕیندا. ئەمەش
واتە یەكەم رەنگدانەوەی زینیەتی گشتیكردنەوە لە زماندا. گەر هەر یەك لەم رستانە
بكەین بە ئینگلیسی، ئەوا لەو زمانەدا وەكوو شتێكی نامۆ دێنە بەر چاو:
To
discuss this point is to discuss...
To
describe this is to describe...
To
focus on this point is to focus on...
هەر ئەم
دووبارە بوونەوەیە لە سینتاكسیشدا روو دەدات، لە سینتاكسی یەك پەرەگرافدا وەك:
''ئایا
ئەم باسكردن نیە لە......؟ ئایا ئەمە پیشاندەری ئەوە نیە كە ......؟ ئایا ئەم
ئەوەمان لا دروست ناكات كە.....؟''
یان:
''ئێمە
ئازادیمان دەوێ، ئێمە نانمان دەوێ. ئیمە ئاومان دەوی. ئیمە ئیمكانیاتمان دەوێ.''
ئەومە واتە
دەقاودەق نواندنەوەی زمانی قسەكردن لە نووسیندا. ئەو جۆرە نووسەرانە، كە باشترە
پێیان بڵێین نووسەری رۆژنامە، ئەم تەكنیكە بۆ كاریگەریی دانانی زیاتر لەسەر خوێنەر
بەكار دەهێنن و ئەمە جۆرێكە لە هونەرەكانی زانستی رێتۆریكا. بەڵام دەبێ ئەوەمان
بەردەوام لە یاد بێ كە كاریگەریی دەقێكی زانستی بە دەرئەنجامەكانیەتی، نەك بە
بزواندنی هەستی خوێنەر. ئەم جۆرە زمانە ناچێتە خانەی نووسینی زانستییەوە، چونكە
دیارە مەبەست لە بە كارهێنانی ئەم تەكنیكە رێتۆریكیە بزواندنی هەستە نەك خستنە
رووی دەرئەنجامگیرییەك بە شێوەیەكی زانستی. وەك دەزانن، ئەم جۆرە زمانە، ئەمڕۆكە
بەداخەوە بۆتە زمانی زاڵی نووسینەكان.
3
ـ ئەو ئەبسولوتیزمەی سەرەوە (نموونەی ژمارە یەك) كاتێ كامڵ دەبێ كە رادیكاڵیزمیش
دێتە یارمەتیی. لێرەدا وەك نموونە چەند وشەیەك ئەهێنمەوە كە پیشاندەری رادیكالیزمن
وەك: كوشندە، ئیفلیجكەر، وێران، داڕماو. دیسانەوە ئەم رادیكالیزمە كاتێ كامڵتر
دەبێ كە هەندی دەستەواژەی گشتیشی دەخرێتە سەر وەك وشە گشتییەكانی 'دەسەڵات' و
'حكوومەت'. كەواتە، رستەكان بەم شێوەیەی خوارەوە دەنووسرێن:
''دەرئەنجامی
هەرە هەرە كۆشندە و ئیفلیجكەری ئەم دەسەڵاتە ئەوەیە كە...''
ئەگەر ئێمە سەرجەم تینك تانكە ئانلاینەكان
بگەڕێین، لەوانەی یەك رستەی بەم چەشنە نەدۆزینەوە و گەر نووسەرێكیش بەم شێوەیە
بنووسێ، ئەوا خێرا داوەركانی ئەو ژورناڵە بابەتەكەی رەت دەكەنەوە. چونكە هەر ئەم
رستە بە رواڵەت دروست و سادەیە سێ تایبەتمەندیی ئەبسولوتیزم و رادیكالیزم و گشتی
كردنەوەی لەگەڵ دایە كەلە زەینیەتێكەوە هەڵقوڵاوە كە خاوەنی هەر سێ جۆر
نەخۆشییەكەیە. هەمووشمان دەزانین كورد تا ئێستاش خاوەنی ژورناڵێكی peer reviewed نیە و كەواتە بابەتی نووسەرەكانمان بەبێ
پێداچونەوەی داوەرەكان و تەنیا بە ویستی سەرنووسەر دادەبەزێنرێن. نەبوونی ئەو جۆرە
ژورناڵانە لە كوردیدا بۆتە هۆی هاتنە ئارای ئەو ئاڵۆزییەی لە مێتۆدۆلۆژیی نووسینە
كوردییەكاندا و كەواتە لە رەوتی بەرهەمهێنانی ئەندێشە لەناو كورددا بەدیدكرێ.
4
ـ دیسانەوە ئەم ئەبسولوتیزم و دووبارە كاری و رادیكالیزمە (واتە، نموونەكانی ژمارە
یەك، دوو و سێ لە سەرەوە) كاتێ دەبێتە نووسینێكی كۆمیك كە نووسەر تێیدا لە 'هتد' و
'تاد' و 'هەتا دوایی' و سێ خاڵ (...) كەڵك وەردەگرێ. وەك دهازنین زۆر بەدەگمەن لە
نووسینێكی زانستیدا لەمانە كەلك وەردەگرین كەچی لە نووسینی برایان و خوشكانی ئازیزی
رۆشنبیرماندا ئەم جۆرە تەكنیكانە زۆر بەكار دەهێنرێن. رۆژانە و لە چاپەمەنیەكاندا
بەردەوام چاومان بەم جۆرە رستانە دەكەوێ كە هاوشێوازی ئەم نموونەیەی خوارەوەن:
''دەرئەنجامی
هەرە هەرە كوشندە و ئیفلیجكەری ئەم دەسەڵاتە ئەوەیە كە بوارەكانی ئابووریی و
فەرهەنگی و سیاسی و كۆمەڵایەتی و ... هتدی
خستۆتە بەر مەترسییەكی تا سەرئیسقان كوشندەوە و باسكردن لەم مەسەلەیە باسكردنە لە
یەك دنیا...''
لێرەدا با ئەو
رستە نامۆ و كۆمیكەی سەرەوە تۆزێ شیبكەمەوە:
'هەرە
هەرە': پیشاندەری ئەبسولوتیزمە
'كوشندە
و ئیفلیجكەر': دەربڕی رادیكالیزمە
'دەسەڵات':
وشەیەكی تەواو گشتییە
'بوارەكانی
ئابووریی، فەرهەنگی و سیاسی و كۆمەڵایەتی': دیسانەوە گشتی بێژی و نەبوونی وردبینی
'...هتد':
گشتیبێژێ
'تا
سەر ئێسقان كوشندە': رادیكالیزم و ئەبسولوتیزم
'باسكردن
لەم مەسەلەیە باسكردنە لە': دووبارەكردنەوە و نەبوونی تایبەتمەندی و وردبینی
'یەك
دنیا': گشتیبینی و ساكارسازی
5
ـ تێكەڵكردنی سنوورەكانی زمانی قسەكردن و زمانی زانستی.
زمانی قسەكردن
خاوەنی كۆمەڵێ وشە و زاراوە و شێوازە كە نابێت لە زمانی زانستیدا بەكار ببرێن.
واتە، نابێ سەرجەم وشە زارەكییەكان لە نووسیندا بەكار بەهێندرێن. من كەلە بریتانیا
خوێندكار بووم سەرەتا لیستێكیان دامێ كە پێكهاتبوو لە زۆر وشەی ئینگلیسی، ئەو
وشانە بە زۆری لە ئاخافتندا بەكار دەبرێن، بەڵام ئێمە بۆمان نەبوو لە نووسیندا
بەكاریان بەرین.
6
ـ ئەو حاڵەتانەی سەرەوە كاتێ بە تەواوی بێ ئاگابوونی نووسەر لە میتۆدۆلۆژیی
نووسینی زانستیمان بۆ دەردەخەن كە دەڵێن:
گەلێك وتار لە سەر ئەم بابەتە نووسراوە
گەلێك نووسەر ئەم بابەتەیان دركاندووە
لای سارتەر
لای نیتشە
سەرەتا ئەوە بڵێین مەبەستی نووسەر كام
وتارە یان كام كتێبە. كام ئارگیومێنتی كام كتێب؟ پاشان، كامەیە ئەو رستەیەی سارتەر
یان نیچە یان كانت و لە كام سەرچاوەوە دەرمان هێناوە و تۆ چیت خستۆتە سەر ئەو
رستەیە و یان رووبەڕووی چ رەخنەیەكی دەكەیتەوە و ئەم كارە بەپێی كام مێتۆدۆلۆژی
ئەنجام ئەدەیت و ئا‌رگیومێنتەكەت كامەیە و ئەو تیۆرییەی پشتی پێ دەبەستی كامەیە و
كوانێ پێناسەی زاراوەكانت؟
زمانی زانستیی كوردی گەشە ناكات مەگەر ئەوەی
نووسەرەكان ئەم خاڵانە رەچاو بكەن، من دڵنیاشم لەوەی كە زۆربەیان ناتوانن، چونكە
ئەم كێشانە لە بنەڕەتدا دەگەڕێنەوە بۆ جیاوازیی نێوان دوو گوتاری رۆشنبیری و
گوتاری ئاكادێمیك و زاڵتربووبی گوتاری رۆشنبیری لەناو كورددا لەچاو گوتاری
ئاكادێمیك، ئەم قسەیەی من داكۆكی كردن نیە لە گوتاری ئاكادێمیك لەناو كورددا چونكە
وەك دەزانین ئەم گوتارەش بۆخۆی چەندین رەخنەی لەسەرە، بەڵكوو خستنە رووی خاڵە
لاوازەكانی ئەو گوتارەیە بە گوتاری رۆشنبیریی كوردی ناوی دەركردوە، ئەم خاڵە
لاوازنەش بەهشتی خۆیان لە خانەی مێتۆدۆلۆژیدا دەبیننەوە. من لێرەدا چیدی لەسەر ئەم
باسە ناڕۆم و باسكردن لە جیاوازییەكانی ئەم دوو گوتارە دادەنێم بۆ دەرفەتێكی تر.
ئەو خاڵانەی سەرەوە تەنیا چەند نموونەیەكی كەمن لەو تایبەتمەندیانەی مۆركی
زانستیبوون لە دەقێك دەستێننەوە. لە راستیدا گرنترین كێشەی نووسینە زانستییەكان لە
زمانی كوردیدا كێشەی مێتۆدۆلۆژییە.
لە پاڵ ئەمەشدا، لە گەشەكردنی زمانی
كوردیدا و پاراو بوونی شێوازی زانستی لە زمانی كوردیدا دەبێ سەرەتا رووبەڕووی
جۆرێك لە دابڕانی مەعریفەناسانە ببینەوە، واتە وازهێنان لە زۆربەی ئەو شێوە
باوانەی تا ئێستا لە نووسینی بەناو زانستیدا بەكارمان هێناون و ئێستاكانەش بە
جۆرێك بوونەتە ئایدیۆلۆجی. لەم رۆژانەدا وێبلاگی نووسەرێكی خەڵكی باشوورم دیت كە
وەك لاسایی كردنەوەیەك لە رۆشنبیرە دیارەكان نووسیبووی:
''چوونە
ناو ئەم باسە كوشندەیە چوونە ناو دنیایەكی هەرە ئیفلیجكەرە و گەلێك كتێب و وتار و
هتد لەسەر ئەم پرسە نووسراوە و دەشێت مرۆڤ ئاوڕێكی هەرە هەرە جیدییان لێ
بداتەوە.''
وەك وتم، لەوانەیە تۆ لە نووسینە رۆشنبیرییە
و زانستییەكانی زمانەكانی تردا هەر رستەیەكی ئاوەهات وەبەرچاو نەكەوێ. خاڵی سەیر
ئەوەیە كەلە كۆتاییشدا فەرمانمان دەداتێ كە ئاوڕێكی جیدی لەو مەسەلەیە بدەینەوە!
گەر تۆ ئەم رستەیە بكەیتە ئینگلیسی، بیسەر بە سەرسووڕمانەوە تەماشات دەكات
بەتایبەت ئەوەی كە ئەم رستەیە بە تووڕەییەوە بدركێنێ. ئەمەش دیسانەوە كێشەیەكەی
تری زمانی زانستیی كوردیم بیر دەخاتەوە، واتە كێشەی لەحن. من پێشتر باسی ئەم
كێشەیەم لە چیرۆك و رۆماندا كردووە. بە نیسبەت نووسینی زانستیشەوە، دەبێ بڵێم كە
بابەتیبوون كە یەكەم خەسڵەتی زانستە، بەڵام ئێمە ئەم خەسڵەتە لە زمانی كوردیدا بە
دەگمەن دەبینین. بۆ نموونە، ماڵپەڕێك لەسەر لاپەڕەی سەرەكیی خۆی دەنووسێ 'رەخنە
بە چەكوش'، ماڵپەڕێكی تر كە گوایە دەیەوێ بڵێ من لەوان نیم لە لاپەڕەی یەكەمی
نووسیویەتی 'رەخنە بە زمانی گوڵ'. لەوانەیە ئەمەی دووەممان بە لاوە پەسند بێ،
بەڵام لە راستیدا هەردووكیان یەكێكن، واتە رەخنە چ بە زمانی چەكوش بێ و چ بە زمانی
گوڵ لە هەر دوو حاڵەتەكەدا زەینیە، كەچی راست بە پێچەوانەوە، یەكەم مەرجی نووسینی
رەخنە وەك نوسینێكی زانستی ئەوەیە كە ئەبێ زەینی نەبێ و بەڵكوو بابەتیانە بێ، واتە
نە بە چەكوش و نە بە گوڵ.
بۆ من كارەساتەكە لەوە دایە كە هیچكام لەو
هەموو رستەیەی لە سەرەوە وەك نموونە هێنامەوە هیچ كێشەیەك بۆ خوێنەری كورد ساز
ناكەن، واتە، ئێمە زۆر بە ئاسانی و بێ گرفت ئەو رستانە وەردەگرین، لێیان
تێدەگەیین، بە در‌وستیشیان دەزانین، و لاساییشیان دەكەینەوە. واتە سووڕ خواردنەوە
بە دەوری بازنەیەكی ئایدیۆلۆجیكدا كە ناوی خۆی ناوەتە گوتاری رۆشنبیریی كوردی. چ
لە جۆرە تەقلیدیەكەی و چ لە جۆرە تازەكەی ئەم دە پازدە ساڵەی دوایی.
گەر بمەوێ تۆزیك زیاتر باسی شێواز و
ئوسلووبەكانی تری زمان بكەم و قامك بخەمە سەر پەرە نەسەندنیان لە زمانی كوردیدا،
ئەوا دەبێ باسی زمانی رۆژنامەنووسیمان بكەین. زۆربەی خەسڵەتەكانی زمانی
رۆژنامەنووسانە لەناو ئێمەدا نین وەك:
1
ـ بە كارنەهێنانی وشە كورتكراوەكان
2
ـ بەكارنەهێنانی وشە تازە دروستبووەكان كە هەر پیتەو سەرەتای وشەیەكە
3
ـ بەكار نەهێنانی مانشێتی زۆر كورت
4
ـ گەمە نەكردن لەگەڵ فۆرم و شێوەی وشە و پیتەكان
5
ـ درێژبوونی ئەو زمانەی رێكلامەكانی پێ دەنووسرێ و درێژدادڕی لە وەسفەكاندا
6
ـ سەرنج نەدان بە جیاوازی و ئاستی كاریگەریی جۆرە جیاجیاكانی رستە لەسەر خوێنەر
7
ـ نامۆدێڕن بوونی شێوەی دیزاینی لاپەڕەكان كە راستەوخۆ كار دەكاتە سەر زمانی
بەكارهاتوو لەو لاپەڕەدا
8
ـ سەرنەكەوتن لە سڕینەوەی كاریگەریی رۆژنامەنووسیی عەرەبی بەسەر رۆژنامەنووسیی
كوردیدا بەتایبەت لە رووی قەرەباڵغی و ناڕێكوپێكی لاپەڕەی یەكەم و هەڵبژاردنی
سەردێڕی دوورودرێژ
9
ـ رەچاو نەكردنی رێساكانی خاڵبەندی تەنانەت لە مانشێتەكانیشدا و پشتگوێ خستنی
یاساكانی پەرەگرافبەندی لە ستوونەكاندا
10
ـ نەبوونی شێوازێكی كورت و تایبەت لە زمان لە تەنیشت وێنەكاندا
كەواتە، وەك ئەو نموونانەی سەرەوە دەری دەخەن،
زمانی كوردی، بەتایبەت لە شێوازگەلی زانستی و تەنانەت رۆژنامەنووسانەی خۆیدا،
هێشتا بە تەواوی گەشەی نەكردووە و لەم پێناوەشدا گەلەك كار بۆ كردن لە بەردەممان
دایە.
6
ـ دیارە ئێوە لە تێزەكانتاندا لێكۆڵینەوەتان لەسەر پێوەندیی نێوان زمان و
ئایدیۆلۆجی كردووە، تكایە ئەو بوارە روون بكەنەوە بۆمان؟
توێژینەوەی
جۆری مێكانیزمی پێوەندیی نێوان زمان و ئایدیۆلۆجی كارێكی دوورودرێژ و گرنگ و
سەختە. سەختییەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە ئەم كارە سەرەتا پێویستی بە دەستەبەر
كردنی روانگەیەكی تیۆریك هەیە و تێگەیشتن لەو تیۆریانەش كە باسی پێوەندی
ئایدیۆلۆجی و زمان دەكەن پێویستیان بە پێشینەیەكی خوێندنەوەیی پتەو هەیە. زۆر
سەختە بتوانین روانگەیەكی تیۆریك دەستەبەر بكەین بۆ لێكۆڵینەوە لە سەرجەم
لایەنەكانی پێوەندیی نێوان زمان و ئایدیۆلۆجی، روانگەیەك كەلە لایەكەوە خاڵە
لاوازەكانی روانگە تیۆریكەكانی تری تێدا نەبێ و لەلایەكی تریشەوە توانیبێتی سوود
لە روانگە جیاجیاكان وەربگرێ بە شێوەیەك كە رووبەڕووی كێشەی تیۆریك نەبێتەوە.
لێرەدا مەبەستم لە كێشەی تیۆریك، بۆ
نموونە، كێشەی نێوان بۆچووونە دەروونناسانە و كۆمەڵناسانەكانە بۆ شیكاریی پێوەندیی
نێوان زمان و سووژە، یان كێشەی نێوان رەچاوكردنی زمان وەك بابەتێكی تاكەكەسی و
موڵكی تاكەكەس و داهێنانی تاكەكەسی و زمان وەك بابەتێكی جیهانی و موڵكی ئەو
كۆمەڵگایەی تێدا بەكار ئەبرێ، یان كێشەی نێوان زمان وەك بابەتێكی دەرهەست و
ئایدیۆلۆجی (بە مانا ئاڵتووسێرییەكەی) وەك بابەتێكی بەرهەست، كێشەی نێوان
ئایدیۆلۆجی و ناخودئاگا، یان تایبەتمەندیی ئەو هاوكێشەیەی ئایدیۆلۆجی بە
ناخودئاگاوە دەبەستێتەوە. گرفتە تیۆریكەكان لە تێكەەڵكێشكردنی ئەم تیۆریانە دایە.
گەر بمەوێ نموونەیەكی سادەی كلاسیك لەم كێشە
تیۆریكانە بهێنمەوە، دەتوانم ئاماژە بكەم بۆ تێكەەڵكێشكردنی دوو سیستەمی فەلسەفی
هێگێل و ماركس، كە هەر لە یەكەم پلەكاندا رووبەڕووی كێشەی تیۆریك دەبێتەوە. دیارە
بیرمەندانی هاوچەرخ لێرەدا دەبن بە دوو دەستەوە: هەندێكیان وەك كۆمەڵناسە
كلاسیكەكان یان دەروونناسە فرۆیدییەكان وەڵامیان نەگەتیڤە و دژی وەها
تێكەڵكارییەكی تیۆریكن. بەڵام، خوێندنەوەی بەرهەمی چەند بیرمەندێكی هاوسەردەم بەو
ئەنجامەمان دەگەیێنێ كە ئەوان لەگەڵ ئەم تێكەەڵكێش كردنە دان. هەندێ تیۆری
داڕێژی وەكوو لاكلائۆ، مووف، باتلێر، ژیژەك، جەیمسۆن، هیس، مەككەیب، و ئاگامبێن
هاوكات لە هەر دوو روانگە تیۆریكەكانی راست و چەپ، كۆمەڵناسی و دەروونناسی،
ماركسیزم و دەروونشیكاری، و یان هێگێل و ماركس
كەڵك وەردەگرن بۆ خەمڵاندنی روانگە تیۆریكەكانی خۆیان.
من پێم وایە كە تەنانەت ئەو بیرمەندانەی
سەرەوەش بە شێوەیەكی راستەوخۆ تەركیزیان نەكردۆتە سەر میكانیزمی پێوەندیی نێوان
زمان و ئایدیۆلۆجی. مەبەستم ئەوەیە باسكردن لە مێكانیزمی پێوەندیی نێوان زمان و
ئایدیۆلۆجی و سەرهەڵدانی كێشە تیۆریكەكان لەم پێوەندییەدا هیچكات نەبۆتە پرسێكی
ناوەندی بۆ ئەوان. من روانگەكەی خۆم دەربارەی پێوەندیی زمان و ئایدیۆلۆجی بە جۆرێك
بە درێژەپێدەری تێزەكانی لاكلائۆ دادەنێم وەك چۆن پێشم وایە- و كەمتر كەسێك ئەوەشی
دركاندووە- كە بەشێك لە تێزەكانی لاكلائۆ بە جۆرێ درێژەپێدەر و كامڵكەری رو‌انگەكانی
ئاڵتووسێرن بۆ شیكاریی سووژە، بەتایبەت ئەو بەشەی باسی دالی بۆش(empty signifier) دەكات و باسی كاریگەرییەكانی ئەم دالە دەكات
لە مێكانیزمی بەرەوپێشچوونی كاری ئایدیۆلۆجی و بەتایبەت لە مانەوەی گوتاری
سیاسیدا. من ئەم بابەتانەم بە وردی لە تێزی دوكتۆراكەمدا لە بریتانیا باس كردووە
كە بە شێوەی ئانلاین هەیە و هەموان دەتوانن بیبینن و چیدی لێرەدا دووبارەی
ناكەمەوە، كەواتە با بێینەوە سەر باسكردن لەسەر زمانی كوردی و پێوەندیی بە
ئایدیۆلۆجییەوە و دەرئەنجامی ئەم پێوەندییەش لەسەر ناسنامەی سووژەی كوردی.
راستە هەموو زمانەكان رەهەند و لایەن و
مۆركی ئایدۆلۆجیكیان تێدایە، بەڵام لەوانەیە زمانی كوردی یەكێك بێ لەو زمانانەی كە
زیاتر لە هەر زمانێكی تر رەهەندی ئایدیۆلۆجیكی تێدا بەرجەستە بووبێتەوە. كورد بە
حوكمی ئەوەی لە رابردوودا و بەتایبەت لە سەد ساڵی رابردوودا بەسەر چەندین دەوڵەت
نەتەوەی جیاجیادا دابەش بووە و بە حوكمی ئەوەی خاوەنی چەندین حیزب و جەریان و
رێكخراوی سیاسیی جیاجیا و تەنانەت هەندێ رێبازی ئایینی جیاوازیش بووە، كەواتە
ئاساییە زمانی كوردی نەك هەر لایەنی ئایدیۆلۆجیك بوونی زەق بێتەوە بەڵكوو لە
رووبەڕوو بوونەوەی بەردەوامیشدا بێ لەگەڵ چەندین گوتاری ئایدۆلۆجیكی جیاجیادا،
ئەو گوتارانەی تەنانەت ئەمڕۆكەش هەست پێدەكرێن. زمانی كوردی بەم چەشنە بۆتە
مەیدانی رووبەڕوو بوونەی ئایدیۆلۆجییەكان. هەرچەند ئەم دیاردەیە لە زمانەكانی
تریشدا دەبینرێ، بەڵام كوردی بە هۆی گەشەنەكردنی لە دەوڵەت ـ نەتەوەدا و بەتایبەت
بە هۆی لە ئارادا نەبوونی زمانێكی رەسمی یان ئەو ناوەندە پەرەوەردەیی و
زانستییانەی كە پەیڕەوی لە زمانێكی زانستیی یەكدەست بكەن لایەن و تایبەتمەندیی
ئایدیۆلۆجیكی بە تەواوی تێدا بەرجەستە بۆتەوە. سەرنج دان بە روانگە تیۆریكەكان
دەربارەی دژبەربوونی زانست و ئایدیۆلۆجی لەم باسەدا دەتوانێ گەلێك سوودبەخش بێ.
واتە، شیكردنەوەی تیۆریكی هاوكێشەی نێوان زانست و ئایدیۆلۆجی لە لایەكەوە و دەقی
ئەدەبی و گوتاری ئایدیۆلۆجیك لەلایەكی ترەوە دەتوانێ یارمەتیدەرمان بێ لە تێگەیشتن
لە چەمكی ئایدیۆلۆجی.
سووژەی كوردی لەبەر ئەو هۆكارەی سەرەوە
خاوەن ناسنامەیەكی ئایدۆلۆجیكە. لە سێمیناریكدا لە زانكۆی لەندەن ئەوەم خستە
بەرباس كە ئایدیۆلۆجی هێندە سەراپای شوناسی كوردیی گرتۆتەوە كە تەنانەت ئەو خود
یان ئیگۆوە عەقڵانیەش كە بانگەشەی رزگاری لە ئایدیۆلۆجی و یان بانگەشەی ئازادی
دەكات بۆ خۆشی بۆتە خاوەن مۆركێكی ئایدیۆلۆجیك. ئەمەش دەسەڵاتی زۆر و لە
رادەبەدەری ناسنامەی ئایدۆلۆجیكی سووژەی كوردی دەردەخات كەلە پێوەندیی راستەوخۆ
دایە لەگەڵ ئەو شتەی كە دەكرێ بە ناخودئاگای كوردی ناودێری بكەین. ناسنامە كوردی
بۆتە شوێنگەی ململانێی سابجێكتیڤیتییە ئایدیۆلۆجیكەكان و لێكۆڵینەوە لە گوتارە
ئایدیۆلۆجیكەكانی دەرەوەی سووژە و رەنگدانەوەیان بە شێوەی سابجێكتیڤیتی لە ناسنامەی
سووژەدا لەوانەیە یەكێك بێ لە گرنگترین بابەتەكانی هەرجۆرە پڕۆژەیەكی رۆشنبیریی
بەرفراوان.
با ئەوەشمان لەبیر نەچێ كە سابجێكتیڤیتیی
ئایدیۆلۆجیك لە هەر دوو قۆناغی منداڵی و فێربوونی زمان و قۆناغی گەورەساڵیدا لە
رێگەی زمانەوە بۆ سووژە سازدەكرێ. ئەم پرۆسەیە بە لێپیچینەوەی ئایدیۆلۆجیك (ideological
interpellation) ناسراوە. هەموو شێوە زمانیەكان و شێوازەكان هەڵگری كۆمەڵە دالێكن
كە من ناوم ناونەتە 'دالی ئایدیۆلۆجیك' (ideological signifier) . ئەم دالە ئایدیۆلۆجیكانە لە رێگەی
پرۆسەیەكەوە كە بە 'نامۆیی زمانناسانە' (linguistic alienaton)
ناو دەبرێن تاكەكەس دەكەن بە سووژەی ئایدیۆلۆجی، ئەو ئایدیۆلۆجییەی دالەكە
سەر بە وییە. واتە سووژە لە رێگەی دالی ئایدیۆلۆجیكەوە رووبەڕووی لێپێچینەوەی
ئایدیۆلۆجیك دەبێتەوە و هەموو سووژەیەكیش سەر بۆ ئەم لێپێچینەوەیە دادەنەوێنێ مەگەر
ئەوەی كە سەر بە گوتارێكی تری ئایدیۆلۆجیك بێ، واتە سووژە لە راستیدا سووژەی
ئایدیۆلۆجییە، گەر زمانەكەش ئایدیۆلۆجیك بێ، سووژە دەبێتە سووژەی زمانی
ئایدیۆلۆجیك و كەواتە خاوەنی سابجێكتیڤیتیی ئایدیۆلۆجیك.
ئەو مۆدێلە تیۆریكەی كەلە تێزەكەمدا
پێشكەشم كردووە بە كورتی ئاوڕ لەم سێ خاڵە دەداتەوە: یەكەم، سووژە بە هۆی
دیالێكتیكی نێوان ـ سابجێكتیڤیتی (inter-subjectivity dialectic)و
هەروەهاش بە هۆی بۆشایی ناو ـ سابجێكتیڤیتییەوە (intra-subjectivity lack)و لە رێگەی ئەم دیالێكتیكەوە دەبێتە خاوەنی
كاركرد. ناسنامەی سووژە بەهۆی ململانێی بەردەوامی نێوان سابجێكتیڤیتییەكانەوە
هەرگیز بەتەواوی كامڵ نیە و هەر بۆیەش بەردەوام ناتەواو دەمێنێتەوە. ئەم
ململانێیانەش زۆربەی كات ناخودئاگان. دووەم ئەوەی كە سووژە بە شێوەیەكی
ئایدیۆلۆجیك لە رێگەی زمانەوە سازدەكرێ. ئەو میكانیزمەی كە لەم سۆنگەیەوە زمان و
ئایدۆلۆجی، سووژە ساز دەكەن هەرگیز رێگە بەوە نادەن كە سووژە بگاتە قۆناغی
ئەمئەوێتی تەواو لەگەڵ دالگەلی ئایدۆلۆجیكدا. سێیەم خاڵێش ئەوەیە كە ناسنامەی
سووژە لە زماندا دەنوێندرێتەوە و دواتر بەهۆی خودی سووژەوە بەرهەم دێتەوە.
مەسعوود
بینەندە: تكایە لەم پێوەندیەدا ئاماژە بە نموونەی پراكتیكی بكەن؟
دوكتۆر
بەختیار سەجادی: سادەترین رێگە بۆ نیشاندانی پێوەندیی نێوان ئایدیۆلۆجی و زمانی
كوردی ئاوڕدانەوەیە لە دالە ئایدیۆلۆجیكەكانی زمانی كوردی و پاشان لێكۆڵینەوە لە
لایەنی نیشانەناسانەی ئەو دالانە. بۆ نموونە، گەرچی لە زمانی كوردیدا هەر دوو
دەستەواژەی 'پێشمەرگەی سەر شاخ' و 'گەریلای سەری چیا' خاوەنی یەك مانان، بەڵام
وەك دەزانرێ ئەم دوو دەستەواژەیە وەك دو دالی ئایدیۆلۆجیك سەر بە دوو ئەنستیتۆتی
ئایدیۆلجیكن كە لێرەدا دوو حیزبی جیاوازن. وەك دەزانرێ دەستە واژەی 'گەریلای سەری
چیا' لە دامودەزگا راگەیێنەرە رەسمییەكانی باشووردا بەكار نابرێ بەهۆی ناكۆكیی
سیاسی، یان ناهاوچەشنیی گوتاری سیاسی حیزبە دەسەڵاتدارەكانی باشور لەگەڵ ئەو
حیزبەی كە ئەم دەستەواژەیە بە كار دەبات. هەر بە هەمان شێوە، هەر ئەم وشەیە، واتە وشەی پێشمەرگە، كە خاوەنی
دەلالەتێكی تەواو لێوانلێوە لە كوردایەتی لە ساڵەكانی 78 و 79 دا لە كوردستانی ئێران و لەلایەن حكومەتەوە
ئاوەڵناوێكی خرایە سەر و تاقێمكی تازە دروست بوون ئەمجارەیان بە ناوی 'پێشمەرگەی
موسڵمان'، دیارە زیاد كردنی ئاوەڵناوێكی ئایینی لێرەدا باری ئایدیۆلۆجیكی ئەم
زاراوەیە دووچەندان دەكاتەوە واتە، گرنگیدان بە كوردایەتی ئۆرتۆدۆكس، بەڵام بەو
مەرجەی كە كەسەكان موسڵمان بن و بڕوای تەواویان بە ئیسلام بێ. ئەوەیە كە زۆر جار
وتوومە زمانی كوردی شوێنگەی ململانێی گوتارە ئایدیۆلۆجیكەكانە، ئەو گوتارانەی
ئەنستیتۆتەكان دەیخەمڵێنن و ئاراستەی دەكەن.
یان نموونەیەكی تر ئەمجارەیان لەناو خۆی
هەرێمی كوردستان بهێنمەوە. پێش ئیمزا كردنی رێككەوتنی ستراتیژیك (كە بە هەڵە و
بەهۆی زاڵیی بنەمای وشەسازیی زمانی عەرەبییەوە لە باشوور بە شێوەی 'ریككەوتنی
ستراتیژی' بەكار دەبرێ) دالی ئایدیۆلۆجیكی ''كۆمەڵانی خەڵكی كوردستان" زیاتر
موڵكی یەكێتی بوو و یەكێك بوو لە قسە سەر زارەكانی بەڕێز مام جەلال و تا پیش سێ
چوار ساڵ پارتی كەمتر ئەم دەستەواژەیەی بەكار دەهێنا. كەچی ئێستا وەك دەبینین ئەم
دەستەواژەیە لە دەزگا راگەیێنەرە رەسمییەكانی پارتی و لایەنەكانی تریشدا دێتە
بەكار هێنان و هەر بۆیەش چیدی موڵكی یەك حیزب نیە و ئیدی ئەو بارە ئایدیۆلۆجیكەی
جارانی لە دەست داوە. ئەمە هەر كاریگەری رێككەوتنی ستراتیژیكی سیاسیی دوو حیزب لە
سەر زمانی كوردی پیشان نادات، بەڵكوو ئەوەش دەردەخات كە وەك چۆن دەستەواژەكان دەتوانن
ببنە دالی ئایدیۆلۆجیك، هەرواش دەتوانن لە ئایدیۆلۆجی دابماڵدرین. من لە
سیمینارێكدا لە بنكەی رۆشنبیریی كاوە لە سێپتامبەری 2003 هەمان ئەم مەسەلەیم وت كە
دوایی یەكێك لە رۆژنامەكان لە زاری منەوە كردبووی بە سەردێڕ. لەبەر گرنگیی باسەكە
و لەبەر ئەوەی كە پێوەندی بەم بابەتەوە هەیە ئەو سەردێڕە لێرەدا دووبارە دەكەمەوە:
''بۆ سڕینەوەی كاریگەرێتیی سەلبیی ئایدیۆلۆژیا لەسەر جەستەی شوناسی كوردی، ئەم
جەستەیە پێویستی بە داتەكاندن و چاكسازی هەیە.''
با نموونەیەكی تری سەرنجڕاكێش لەم دالە
ئایدیۆلۆجیكانە بهێنینەوە: گەر سەرنجی ورد بدەین، تێدەگەیین كە ئەو كوردانەی
ئێران و بە تایبەت خەڵكی سەقز و زیاتر دیواندەرە و سنە و كامیاران كە كەمتر
كوردییەكی پاراوی یەكگرتوو دەزانن لە كاتی قسەكردنیاندا و ئەوكاتەی دەیانەوێ
یەكگرتوو قسە بكەن، كەڵك لە هەندێ وشە و دەستەواژە وەردەگرن كە بە تەواوەتی رەسەن
و كوردین بەڵام ئەمڕۆكە هێندە لەلایەن ئەم جۆرە كەسانەوە دووبارە دەبنەوە و هێندەش
بە ئاسانی دیارە كە ئاخێوەرەكە ئاگاداری زمانی یەكگرتووی كوردی نیە، بوونەتە دالی
ئایدیۆلۆجیك بۆ ئەو كەسەی بە كاریان دەهێنێ. ئەم دالە ئایدیۆلۆجیكانە ئەوە
دەردەخەن كە كەسەكە كوردییەكی رەوان و پاراو نازانێ و خاوەنی پێشینەیەكی پتەوی
خوێندنەوە بە كوردی نیە و هەر بۆیەش ئاگاداری زۆر باس دەربارەی سووژە و مێژوو و
فەرهەنگی كوردی نیە و بەڵكوو بە تەمبەڵییەكی سەیرەوە هەوڵ دەدا كوردیی رەسەن قسە
بكات. هەندێ لەم وشانە برێتین لە بوار، هەوار و هەوارگە، تێكۆشان، مەیدانی ئەدەب،
باس و لێكۆڵینەوە، كۆبوونەوە، سپاس، زۆر، مامۆستا نالی، وێژە، كۆڕ.
نموونەیەكی تری دالە ئایدیۆلۆجیكەكانی
زمانی كوردی ئەو وشە سنەییانەن كە راستە كوردین و
رەسەنن، بەڵام چەند نووسەر و شاعیرێكی سنەیی تەنیا و تەنیا لەبەر
پێداگرییان لەسەر بە ئەردەڵانی نووسین بە كاریان دەبەن (چونكە پێش چەند ساڵ
بزاڤێكی لەم جۆرە لە سنە هەبوو و ئێستاش كەم تا كورت هەر ماوەتەوە)، وەك 'منیچ' لە
جیاتی 'منیش' یان 'پیاگگەر' كە هەمان 'پیاوگەل'-ە. ئەمانە هەموویان دەچنە خانەی
دالی ئایدیۆلۆجیكەوە بەتایبەت ئەگەر كەسی نووسەر سەر بە گوتاری ئایدیۆلۆجیكی
سنەییچێتی بێ.
نموونەیەكی تری زەقی دالی ئایدیۆلۆجیك، بۆ
وێنە، چۆنیەتی نووسینی ناوی 'محمد' ە لە دەزگاكانی راگەیاندندا. كوردستان تیڤی و زاگرۆس و كوردسات و گەلی
كوردستان دەنووسن 'محەمەد' كەچی دوو كەناڵی سپێدە و پەیام دەنووسن 'موحەممەد'.
شێوە نووسینی 'موحەممەد' دالێكی ئایدیۆلۆجیكە، ئەو كاناڵانە خاوەنی پەیڕۆ و
پرۆگرامێكی ئیسلامین و هەربۆیەش هەوڵ دەدەن رێنووسە كوردییەكە بە تەواوەتی و
دەقاودەق وەك دەربڕینی عەرەبیی ئەو ناوە وابێ. هەر بەهەمان شێوەش، هەر دوو كەناڵی
سپێدە و پەیام زۆر بە پێداگرییەوە وشە عەرەبییەكانی نێو شعری كلاسیكی كوردی بە
هەمان شێوە عەرەبییەكەیان دەنووسنەوە، كەچی لەو كەناڵانەی تردا ئەو وشە عەرەبیانە
بە رێنووسی كوردی دەنووسرێنەوە.
نموونەیەكی تری ئەم دالە ئایدیۆلۆجیكانە
ئەمەیە: دوو وشەی 'ئێستا' و 'نها' هیچ جیاوازییەكی مانایی و رێزمانییان پێكەوە نیە
كەچی دوو كەناڵی كوردسات و گەلی كوردستان بە پێداگرییەوە هەریەكەو یەكێكیان بە كار
دەهێنێ. ئەم گۆمە كاتێ قووڵتر ئەبێتەوە كە سەرنج بدەینە ئەو واقیعەی كە كەناڵی
كەی ئێن ئێن لە دەستەواژەی 'بەپەلە' بۆ هەمان مەبەست سوود وەردەگرێ. واتە لە
شارێكدا، واتە سلێمانی، سێ كەناڵی ئاسمانیت هەیە و هەر كامەیان لە یەك وشەی جیاواز
بۆ یەك مەبەست كەڵك وەردەگرێ، كەچی هەر بیست و دوو دەوڵەتی عەرەبی لە هەموو
راگەیاندنەكانیاندا بۆ ئەو مەبەستە تەنیا لە یەك وشە، واتە 'عاجل' كەڵك وەردەگرن.
لە زمانی ئینگلیسیدا هەر بە هەمان شێوەیە، واتە سەرجەم كەناڵە ئینگلیسییەكانی
سەرجەم وڵاتانی دنیا لە دەستەی واژەی Breaking News بۆ نیشاندانی هەواڵێكی بەپەلە سوود
وەردەگرن، كەچی لە كوردستاندا و لە یەك شاردا سێ كەناڵ لە سێ وشەی جیاواز بۆ یەك
مەبەست ئەویش لە راگەیێنەریكی گشتیدا كەڵك
وەردەگرن. ئەم گەمەیە كاتێ سەرنجراكێشتر ئەنوێنێ كە بزانین كوردستان تیڤی هەر بۆ
هەمان مەبەست لە 'نوێ' سوود وەردەگرێ. بە واتایەكی تر، سەرجەم ئەم كەناڵانە پشتیان
بەستۆتە كۆمەڵێ دالی ئایدیۆلۆجیكەوە. ئەم دالانە، سابجیكتیڤیتیی جیاواز لە شوناسی
كوردیدا بەرهەم ئەهێننەوە، واتە، ئەم كەناڵانە كە بانگەوازی یەكگرتوویی و خەباتی
نیشتمانی دەكەن بۆ خۆیان گرنگترین دەوریان هەیە لە شپرزەیی و ئاڵۆزی و دابەشكاریی
و ئایدیۆلۆجیكبوونی ناسنامەی كوردیدا.
لێرەدا گەر بمەوێ نموونەیەكی جیاواز لە
زمانی ئایدیۆلۆجیك بەهێنمەوە، ئەبێ ئاماژە بۆ ئەو نموونانە بكەم كە تێیاندا دوو
وشەی هاومانا، بەڵام یەكێكیان خاوەنی بارێكی زانستی، لە تەنیشت یەك ریز دەكرێن. ماوەیەك
پێش ئێستا لە یەك رۆژدا سێ دیاردەی هاوشێوەم لەم جۆرە زمانە لە سێ كەناڵی تەلەڤیزیۆنی
جیاوازدا بینی: سەرۆكی پەرلەمانی ئێران لە قسەكانی پێس دەستپێكی دانیشتنەكەی
پەرلەماندا لە دەستە واژەی ''روش و متد'' كەڵكی وەرگرت. هەر هەمان رۆژ، د. بەرهەم
ساڵح لە لێدوانێكیدا دەستەواژەی ''مێتۆد و رێباز''ی بەكار هێنا. هەر هەمان رۆژ لە
بەرنامەیەكی سیاسیی كەناڵێكی تردا دەستەواژەی ''مێتۆد و رەوش'' م بیست. گەر
بمانەوێ لەم دیاردەیە بكۆڵینەوە (مەبەستم لە دیاردە لێرەدا بەكارهێنانی هاوشێوەی
زمانە لەلایەن سێ لایەنی سیاسیی جیاوازەوە)، ئەوا بەم دەرئەنجامانەی خوارەوە
دەگەیین:
1
ـ هەر سێ كەسەكە دەزانن كە مێتۆد و روش یان رێباز تا رادەیەك هەر یەك مانایان هەیە
و كەچی بە ئەنقەست و بە وریایی تەواوەوە هەردوو وشەكە كە خاوەنی یەك مانان لە
تەنیشت یەك بەكار ئەهێنن.
2
ـ هەر سێ لایەنەكە دەیانەوێ لەم رێگەیەوە مۆرك یان لایەن یان خەسڵەتێكی زانستیانە
ببەخشنە قسەكانیان بەتایبەت لە رێگەی كەڵك وەرگرتن لە زاراوەی مێتۆدەوە.
3
ـ لە نێوان هەر سێ لایەنەكە لە لایەكەوە و زۆربەری هەرە زۆری بەردەنگەكانیان لە
لایەكی ترەوە جۆرێك لە مەودا یان بۆشایی دروست دەبێ بە هۆی ئەم جۆرە بە كارهێنانەی
زمانەوە، یان وردتر بڵێم بە هۆی بەكارهێنانی وشەی مێتۆدەوە لەپاڵ وشەی روش یان
رێبازدا بەردەنگ لەوە ئاگادار دەكرێتەوە كە هەم باسەكە رەنگ و بۆنێكی زانستی هەیە
و هەم كەسی ئاخێوەریش ئاگاداری ئەو زانستەیە. وشەی مێتۆد، جگە لەوەی كە وشەیەكی
لاتینیە، لە باسە زانستییەكاندا دێتە بەكارهێنان و رێك دەمانخاتەوە بیری زاراوەی میتۆدۆلۆژی
كە زاراوەیەكی تەواو زانستیە.
4
ـ بۆشایی نێوان ئەو كەسانە و زۆربەی بەردەنگەكانیان بەو هۆیەوەیە كە زۆربەی
بەردەنگەكانیان خێرا هەست دەكەن كە ئاخێوەران وشەیەكی گران و زانستیانە و گرنگیان
بەكار هێناوە، ئەو وشەیەی ئەمان قەت بە كاری ناهێنن و مستەوای خوێنەواریشیان ئەو مۆڵەتەیان ناداتێ
ئەو جۆرە وشانە بەكار بهێنن. كەواتە، بەردەنگەكان لێرەدا هەست بە جیایی یان
بۆشاییەك دەكەن لە نێوان خۆیان و ئەو كەسانەدا.
5
ـ راست بە پێچەوانەوە، ئەم بۆشاییە نەك هەر نابیتە هۆی لێك دووركەوتنەوەی ئەم دوو
لایەنە، بەڵكوو دەشبێتە هۆی پێكەوە بەستنەوەیان. ئەم بۆشاییە وا لە بەردەنگ دەكا
ببێتە سووژەی ئاخێوەرەكە و، ئەم بیرۆكەیەی لا گەڵاڵە دەبێ كە هەر ئەوانن باشترین
كەس بۆ بەڕێوەبردنی كاروبارەكانی وڵات. ئەم بۆشاییە بەردەوام لە نێوان ئاخێوەرەكە
و بەردەنگەكەدا دروست دەكرێ و بەردەوام ئامادەیە و هەر ئەمەشە نابێتە هۆی
لێكپچڕانیان. بە واتایەكی تر، ئەم بۆشاییە تا رادەیەكی زۆر لە هەمان بۆشایی دەچێ
كە لاكلائۆ پێی وایە دال دروستی دەكات و
دەبێتە هۆی بەردەوام بوون و مانەوەی گوتارە ئایدیۆلۆجیكەكان. سازبوونی ئەم بۆشاییە
دەرئەنجامی كارابوونی ئایدیۆلۆجییە و سووژەكان جارێكی تر دەكاتەوە بە سووژەی خۆی.
ئەوانەی سەرەوە تەنیا چەند نموونەیەكی سادەن
لەو ساتەوەختانەی زمان و ئایدیۆلۆجی دەگەینە یەك. بەڵام گەر بمانەوێ زیاتر لەسەر
چۆنیەتی و مێكانیزمی ئەم بە یەك گەیشتنە قسە بكەین، ئەوا باسەكانمان دیسانەوە تیۆریك
دەبنەوە و جێگەیان ئێرە نیە. بەڵام تەنیا ئەوە بڵێم كەلە ناسنامەی هەر سووژەیەكی
كوردیدا جۆرێك لە دیالێكتیكی ناوەكی هەیە لە نێوان سابجێكتیڤیتییە
ئایدیۆلۆجیكەكاندا و ئەم دیالێتیكانەش زۆربەی كاتەكان دالە ئایدیۆلۆجیكەكان و
زمانی ئایدیۆلۆجیك سازی دەكەن. مەرج نیە ئەم دیالێكتیكانە بەردەوام بگەینە ئەنجام،
بەڵكوو، بە پێچەوانەوە، لە زۆربەی كاتەكاندا، ئەم دیالێكتیكانە لەبری بنیاتنەر
بوون و گەیشتن بە سەنتێز رووخێنەرن، واتە لەبری ئەوەی سابجێكتیڤیتییەكی تازە لە
ناسنامەی سووژەدا دروست بێ و بە هۆشیەوە سووژە لە قەیرانی شوناس دەرباز بێت، سووژە
نازانێ و ناتوانێ یەكێك لە سابجێكتیڤیتییە پێكەێنەرەكانی ناسنامەی خۆی بكاتە
لایەنی زاڵی ناسنامەی خۆی. ئەمەش لە ئەنجامدا سووژەی كوردی لە باری دەروونناسانەوە
تووشی ئەو شتە دەكات كە ئەمڕۆكە زۆرجار دەیبیستین: قەیرانی شوناس.
مەسعوود بینەندە:
قەیرانی شوناس چ پێوەندییەكی بە پێوەندیی نێوان زمان و ئایدیۆلۆجییەوە هەیە؟
دوكتۆر
بەختیار سەجادی: گەرچی ئەم زاراوەیە ئیمڕۆژە لە لایەن زۆر كەسەوە و بەتایبەت لە
راگەیینەرەكاندا بەكار دەبرێ، بەڵام بۆ من قەیرانی ناسنامە هیچ نیە جگە لە ململانێ
و دیالێكتیكی هەردەم ئامادەی نێوان ئایدیۆلۆجییە جیاوازەكان زمانی سووژەدا. روونتر
بڵێم، ناسنامە دەكرێ بە دوو شێوەی تەواو جیاواز سەیر بكرێ. زۆربەی هەرە زۆری
میدیاكان و تەنانەت خەڵكی شارەزا و پسپۆڕیش و بەتایبەت كوردناس و رۆژهەڵاتناسە
رۆژئاواییەكان شوناس بە 'خودێتی' دادەنێن كەچی لە روانگەی منەوە شوناس وەك
'هاوشێوەیی' سەیر دەكرێ. ئەمەش ئەو جیاوازییەیە كە باشتر لە هەر كەسێك پۆل ریكۆر
باسی لێوە كردووە. ریكۆر دەڵێ: واژەی 'ئایدێنتیتی' لە هەناوی خۆیدا هەڵگری دوو
واتای جیایە : selfhood and samenessباسكردنی جیاوازیی نێوان
ئەم دوو بۆچوونە گەلەك سەختە، بەڵام بە نموونەیەكی ساكار كێشەكە چارەسەر دەبێ:
ئێمە دەتوانین بە دوو شێوەی جیاواز
رووبەڕووی رستەی 'من كوردم' ببینەوە:
یەكەم، 'من' واتە 'كورد'، یان باشتر بڵێم:
من ـ كورد. كەواتە، بۆ ناسینی 'من' پێویستە سەرەتا بزانین كوردان كێن، لە كوێ
دەژین، سەر بە كام ئایین و رەچەڵەكن، فۆلكلۆر و مێژو و ئەدەب و زمانەكەیان كامەیە،
پاشان دەتوانین بزانین 'من' كێیە. ئەمە ئەو بۆچوونە باو و زاڵەی نێو نووسینەكانە،
تەنانەت بەرهەمی هەندێ پرۆفێسۆر و مامۆستای زانكۆ و تەنانەت ژمارەیەكی زۆر لە
ئاكادێمیسیەنە رۆژئاواییەكانیش كە لەسەر مێژوو و ئەدەب و سیاسەتی كوردان كار
دەكەن. من ئەم بۆچوونە بە سادە و رووكەشیانە دەزانم چونكە ئەوان پێش ئەنجام دانی
لێكۆڵینەوە زاراوەی 'ئایدێنتیتی'یان پێشوەخت بۆخۆیان پێناسە كردووە و بەم پێش
زەمینەیەوە كە دەزانن 'ئایدێنتیتی' چییە خەریكی كاری رۆژهەڵاتناسین. ئەوان تەنیا
لایەنی selfhood ی ئایدێنتیتی ـ یان بە لاوە مەبەست و گرنگە.
رێگەی دووەم بۆ تێگەیشتن لەو رستەیە ئەوەیە
كە لە جیاتی ئەوەی بۆ تێگەیشتن لە 'من' لە زاراوەی ئاشنای 'كورد' كەڵك وەربگرین،
سەرەتا بزانین ئەم 'من'ە لەگەڵ چیدا ئەمئەوە. بە واتایەكی تر، بۆ پێناسە و
تێگەیشتن و لێكۆڵینەوەی 'من' پێویستە سەرەتا بزانین ئەو سابجێكتیڤیتییانە كامانەن
كە ئەو 'من'ەیان پێكەێناوە. واتە، بە مەبەستی تێگەیشتن لە ناسنامەی 'من'، ئیدی
خێرا ناچینەوە سەر پێناسەیەكی سادە و ئامادە كە هەمان كورد بوونیەتی. لێرەدا هەوڵ
دەدە‌ین لەوە تێبگەین كە 'من'، واتە شوناسی 'من' لەگەڵ چیدا ئەمئەوە. ئەمەش
ئەوەمان بیر دەخاتەوە كەلە نەریتی ئیدیالیزمی ئەڵمانی دا ئایدێنتیتی پێش ئەوەی بە
مانای 'ناسنامە' بە كار ببرێ بە مانای 'ئەمئەوێتی' دێتە نووسین. واتە، هەر وەك
چۆن لە هێگێل-دا بۆ پێناسەی ئاغا پێویستمان بە كۆیلەیە و تا كۆیلەیەك نەبێ ئاغا و
ئەربابێكیش لە ئارادا نیە، یان وەك چۆن بۆ پێناسەی خودی مرۆیی پێویستە سەرەتا لەو
سروشتە تێبگەین كە ئەو خودەی پێكەێناوە، لێرەشدا بۆ تێگەیشتن لە ناسنامەی 'من'
پێویستە سەرەتا ئەو سوبژێكتیڤیتانە دەست نیشان بكەین كە شوناسی ئەو 'من'ەیان
پێكەێناوە.
بە سەرنجدان بەو خاڵەی كە زۆربەی
سوبژێكتیڤیتییەكان ئایدیۆلۆجیكن و لە زمانی سووژەدا بەرهەم دەهێنرێنەوە، دەتوانین
لە رێگەی لێكۆڵینەوە لە زمانەوە شوناسی ئەو سووژەیە شی بكەینەوە. دیارە سەرجەم ئەم
سوبژێكتیڤیتیانە لە زمانی سووژەدا دەنوێندرێنەوە و لێرە دایە كە سەرنجدان بە زمان دەبێتە
یەكەم و گرنگترین كاری ئێمە لە شیكردنەوە و ناسینی ناسنامە و كەواتە قەیرانی
ناسنامەشدا. هەڵبەت وەكوو دوا خاڵ لەم باسەدا ئەوەش بڵێم كە لێرەدا مەبەست لە 'من'
تەنیا سووژەیە و ئیدی مەبەست هەندێ زاراوەی هاوشێوەی تر نیە وەك ئیگۆ، من، زەین،
و خود.
لە نێوان سابجێكتیڤیتییە پێكەێنەرەكانی
شوناسی سووژەدا بەردەوام پێوەندییەكی دیالێكتیكی لە ئارادایە. ئەم پێوەندییە دەكرێ
بە دوو جۆری دیالێكتیكی نێوان ـ زەینیی بنیاتنەر و دیالێكتیكی نێوان ـ زەینی
رووخێنەر دیاری بكەین. لە حاڵەتی یەكەمدا سابجێكتیڤیتییەكی تازە دروست دەبێ یان
یەكێك لە سابجێكتیڤیتییەكان دەبێتە لایەنی زاڵی ئەو شوناسە. لە حاڵەتی دووەمدا
سووژە لە نێوان ئەم سابجیكتیڤیتیانەدا سەرگردانە و پێوەندییە دیالێكتیكییە نێوان ـ
زەینیەكانی شوناسی ئەو سووژەیە ناتوانن بگەنە دەرئەنجامێك كە بەو پێیە بیچم بدەنە
جیهانبینیی و روانینەكانی سووژە. لەم حاڵەتە دایە كە قەیرانی شوناس سەردەگرێ.
هەڵبەت ئەوەش بڵێین كە هەر ئەم زاراوەیە ئەمڕۆژە بۆتە خاوەنی واتایەكی تەواو
سیاسی، واتە، هەر لایەنی سیاسییە و لە هەوڵی زاڵكردنی سابجێكتیڤیتیی دڵخوازی
خۆیەتی لەناو ناسنامەی سووژەكان دایە. ئەم زاراوەیە لە كۆمەڵناسیشدا بە لێشاو
بەكار دەبرێ، بەڵام من بە مێتۆدێكی دەروونشیكارانەوە لەم دیاردەیە دەكۆڵمەوە و
یەكسەر دەیبەستمەوە بە پێوەندییە دیالێكتیكەكانی نێو زمان و سابجێكتیڤیتییەوە.
خاڵی هەرە گرنگ لێرەدا ئەوەیە كە سەرجەم ئەم كارانە لە مەیدانی زماندا سەردەگرێ.
واتە، قەیرانی شوناس هەم لە رێگە و بە هۆی زمانی سابجێكتیڤیتییە جیاجیاكانەوە دێتە
ئاراوە و هەم لەناو زماندا رەنگ دەداتەوە.
شوناسی سووژە بەردەوام لە گۆڕان دایە و
لەوانەیە لە یەكێك لە وێستگەكانی ئەم گۆڕانكارییانەدا سووژە رووبەڕوی قەیرانی
شوناس ببێتەوە. شوناسی سووژە هیج كاتێك رواڵەتێكی كامڵ و داخراو ناگرێتە خۆی و
بەردەوام بەهۆی دیالێكتیكە هەمیشە ئامادەكانی نێوان سابجێكتیڤیتییەكانەوە
دەگۆڕدرێ. سەرجەمی ئەو پرۆسەیەش هەم لە زماندا روو دەدات و هەم لە شیكردنەوەیدا
دەبێ سەرنج بدەینە نواندنەوەی ئەو دیالیكتیكانە لە زمانی سووژەدا. لە شیكاریی
قەیرانی ناسنامەی سووژەدا من سەرنج دەدەمە كاریگەریی لێپیچینەوە ئایدیۆلۆجیكی
دەرەوەی كیانی سووژە لەسەر نامۆیی زمانناسانەی سووژە. لێرەدا دەتوانین باس لە
لێپێچینەوە ناوەكییەكانی سووژە بكەین و بە پەیڕەوی لە میتۆدی باتلێرەوە دەتوانین
بە شێوەیەك باس لە لێپیچینەوەی هێگێلی (Hegelian Interpelation) بكەین. واتە، لە بۆچوونی مندا لێكۆڵینەوە
لە دەرئەنجامەكانی لێپێچینەوە ئایدیۆلۆجیكە ناوخۆییەكانی سووژە و چۆنیەتی
دەركەوتنیان لە زماندا هەمان شیكردنەوەی قەیرانی ناسنامەی سووژەیە.
مەسعوود
بینەندە: پێوەندیی نیوان زمان و ناخودئاگا
بە چ شێوەیەكە و تا چ ئاستێك گرنگ و چارەنووس سازە؟
دوكتۆر
بەختیار سەجادی: مێكانیزمی نێوان سێكوچكەی زمان، ناخودئاگا، و ئایدیۆلۆجی دەبێتە
هۆی سازبوونی ناسنامەی سوژە. لەناو كورددا چەند پێویستمان بە شیكردنەوەی چەمكی
ئایدیۆلۆجی هەیە دوو ئەوەندە پێویستمان بە پێناسە و راڤە و شیكاریی چەمكی
ناخودئاگا هەیە. هەوڵ دان بۆ تێگەیشتن لە مێكانیزمی نێوان زمان و ناخودئاگا بۆتە
باسێكی ناوەندی لە زۆربەی لێكۆڵینەوە دەروونشیكارانەكاندا. بەڵام، پێش ئەم
لێكۆڵینەوەیە پێویستە ئێمە زیاتر ئاوڕ لە چەمكی ناخودئاگا بدەینەوە. ناخودئاگا
زۆرتر لەوەی بیری لێ دەكەینەوە لە كردار و بەرهەم و كەسایەتیماندا كاریگەر و
ئامادەیە. با بەم پرسیارانەوە دەست پێبكەین:
ئایا تا ئێستا ئەو پرسیارەمان لە خۆمان
كردووە كە لەبەر چی لە توركیا سەرەڕای ئەوەی زۆربەی هەرە زۆری كەناڵەكانی
راگەیاندن خاوەن دید و بۆچوونێكی سێكولارن، كەچی خەڵكی ئەو وڵاتە هێشتا زۆربەی
هەرە زۆریان ئایینین؟ وەڵامەكە بۆ كەسێك ئاگاداری باسە تیۆریكەكان بێ دەربارەی
ناخودئاگای مرۆیی و تواناكانی و كاریگەرییە درێژخایەنەكانی، زۆر سادەیە. توركیا بۆ
ماوەی چەندین سەدە یەكێك لە ناوەندە گەورەكانی دنیای ئیسلامی بوو. سابجێكتیڤییی
ئایینی Religious
subjectivity
تەنانەت ئێستاكەش لایەنی زاڵی شوناسی سووژەی توركیایی پێك ئەهێنێ. دزەكردنی بیری
ئایینی و وشە و دەستەواژە ئایینیەكان بە تەواوەتی لە زمانی توركیی ئەستەمبۆڵیدا
هەست پێدەكرێ و گەر بە وردی سەرنج بدەین،
تێدەگەین كە تەنانەت لە زمانی ئەو كەناڵە سێكولارانەشدا هەست بە گەلێك دالی
ئایدیۆلۆجیك دەكەین، واتە، زمانەكە لێوانلێوە لە وشە و دەستەواژە ئیسلامییەكان كە
وەك میرات لە عوسمانیەكانەوە ماونەتەوە. دەسەڵاتی ئەم دالانە هێندە زۆرن كە
توانیویانە تا رادەیەك بەر بە رەوتی ئولگووسازیی سێكولار لەو وڵاتەدا بگرن. لەم
چەند ساڵەی دواییشدا كە لایەنی سیاسیی دەسەڵاتداری هەنووكەیی هاتە سەر كار هێندەی
تر ئەم رەوتە پەكی كەوت و ئێستا وا خەریكە توركیا ببێتەوە بە وڵاتێكی بەهێزی ئولگووسازیی ئیسلامی. ئامادەبوونی ئوردوغان لە
كۆبوونەوەی كۆمكاری عەرەبیدا لە میسر و هاوشێوەییەكانی سیاسەتەكانی توركیا لەگەڵ
كۆمكاریی عەرەبی لە چەند پرسی هەستیاری هەنووكەییدا ئەوەی خستە روو كە توركیا و
شوناسی توركی زۆر زیاتر لەوەی هەستی پێدەكەین خۆی بە خانەخوێ و ئولگووی دنیای
ئیسلامی دەزانێ. یەكێك لە دەركەو‌تەكانی سابجێكتیڤیتیی ئایینی لە ناسنامەی سووژەی
توركیدا، ئەو سووژەیەی ئەیەوێ ببێتە بەشێك لە ئەورووپا، ئامادەبوونی گەلەك دالی
ئایدیۆلۆجیكە كە بوونەتە لایەنی زاڵ لە ناخودئاگای ئەو سووژەیەدا. یەكێك لە
رێگەكانی پەرەسەندنی گوتارە سێكۆلارەكان لە گۆڕانكاریی زمانناسانەیە و ئەم كارەش
لە رووی تیۆریكەوە مەحاڵە و گەریش سەر بگرێ، ئەوا درێژخایەنە.
نموونەیەكی تر لە دەسەڵاتی ناخودئاگا
ئەمجارەیان لە ئێران شكستهێنانی ئەو هەموو هەوڵە بوو بۆ خاوێن كردنەوەی زمانی
فارسی لە وشە و دەستەواژەی عەرەبی. بە واتایەكی تر، لە ئاقاری ئایدیۆلۆجی و
ناخودئاگادا گەمەكان پێچەوانە دەبنەوە: واتە، لە جیاتی ئەوەی وشە فارسییەكان
خۆماڵی بنوێنن بۆ فارسەكان و وشە عەرەبییەكان بیانی، رێك بە پێچەوانەوە، هەندێ
وشەی فارسی بوونەتە خاوەنی بارێكی ئایدیۆلۆجیكی هێندە بەهێز كە ئیدی وشە
عەرەبییەكان بە شێوەی ئایدیۆلۆجیك دەرناكەون. هۆكاری نائایدیۆلۆجیك بوونی وشە
عەرەبییەكانی زمانی فارسی دەگەڕێتەوە بۆ جێگیربوونیان لە ناخودئاگای ئێرانیەكاندا
بۆ ماوەی چەندین سەدە و بەكارهێنانیان لەو هەموو دەقە فارسییە كۆن و تازەیەدا و
بوونیان بە ئولگوو لە كۆنەستی ئێرانیدا. ئایدیۆلۆجی تا لە ناخودئاگادا جێگیرتر و
مسۆگەرتر بێ، كاریگەرترە و لەم حاڵەتە دایە كە ئیدی ئایدیۆلۆجیك بوونی فەرامۆش
دەكرێ و دەبێتە بەشێك لە كیانی ئەو ناسنامەیە. ئەمە راڤەی زانستیانەی ئەو قسە
باوەیە كە دەڵێن وشە عەرەبییەكان بوونەتە موڵكی زمانی فارسی.
ئەو پرۆسەیەی كە تێیدا زمان تاكەكەس دەكاتە
سووژە و یان باشتر بڵێین تاكەكەس دەكاتە سووژەی خۆی، بە 'نامۆیی زمانناسانە'
ناسراوە كە دەستەواژەیەكی لاكانیەLinguistic alienation) ). واتە ناسنامەی سووژە بە هۆ و لە رێگەی
زمانەوە شكڵ دەگرێ. بە واتایەكی روونتر، زمان نەك هەر شوناسی سووژە دابین دەكات،
بەڵكوو گرنگتر لەمە، زمان لە ناخودئاگای سووژەدا جێگیر دەبێ و دەست دەكاتە دروست
كردنی سابجێكتیڤیتی. ناسنامەی مرۆڤ لە راستیدا برێتییە لە كۆی سابجێكتیڤیتییەكانی
ئامادە لە ناخودئاگای ئەو سووژەیەدا، ئەو سابجێكتیڤیتیانەی زۆربەیان ئایدیۆلۆجیكن
و بە هۆی زمانەوە سازكراون. بۆ ئەوەی ئەم تیۆریانە زۆر یونیڤێرسال نەبنەوە، ئەو
رەخنەیەی بەردەوام لە لاكان گیراوە، دەكرێ باس لەوە بكەین كە پرۆسەی نامۆیی
زمانناسانە هاوكات لە هەناوی خۆیدا هەڵگری لێپیچینەوەی ئایدیئۆلۆجیكیشە. كەواتە،
بە مەبەستی دیاریكردنی ناسنامەی سووژە، دەكرێ ئەو دالە ئایدیۆلۆجیكانە دەستنیشان
بكەین كەلە پرۆسەی نامۆیی زمانناسانەدا دەبنە هۆی سازبوونی سابجێكتیڤیتی لە
شوناسی سووژەدا. دالی ئایدیۆلۆجیك لە ناخودئاگای سووژەدا جێگیرە و لێرەدا پێوەندیی
نێوان ئایدیۆلۆجی و ناخودئاگا دەبێتەوە بە كێشیەكی تیۆریك كە دەبێ چارەسەری بكەین
و ئیدی لێرەدا باس لەو چارەسەر كردنە ناكەم.
باسكردن دەربارەی زمانی كوردی و ناخودئاگای
ئێمە سەرەتا پێویستی بە پێناسە و راڤەكاریی چەمكی ناخودئاگا هەیە لە ئاقاری
لێكۆڵینەوە كوردییەكاندا. راستە ئەمە كارێكی تا بڵێی سەخت و درێژخایەن و
بەرفراوانە، بەڵام دەست نیشان كردنی سابجێكتیڤیتییەكانی ئامادە لە زمانی كوردیدا
ئەو رێگا سەختەمان بۆ هەموار دەكەن. واتە، بۆ تێگەیشتن لە ناخودئاگای كوردی دەبێ
سەرەتا لەو سابجێكتیڤیتیانە تێبگەین كە ئەو ناخودئاگایەیان پێكەێناوە. ئەمەش
دیسانەوە دەمان باتەوە سەر كار كردن لە سەر زمانی كوردی یان ئەو زمانانەی پێشتر
لە پەروەردە كردنی سووژەی كوردیدا كاریگەر بوونە، وەك فارسی و عەرەبی و توركی.
كەواتە، هەموو رێگایەك دەچێتەوە بۆ 'زمان.'
ناخودئاگا نەك هەر بنەمایەكی وەك ئەوەی
زمانی هەیە بەڵكوو لە رێگەی فێربوونی زمانەوەیە كە سووژە دەبێتە خاوەنی
ناخودئاگایەكی تۆزێك تەكوزتر لەوەی پێشتر هەڵگری بووە (مەبەست ئەو ناخودئاگایەی
سووژە پێش فێربوونی زمان هەیبوو). لێرەدا ئێمە بە تەواوەتی لاكانین كاتێ دەڵێین
بنەمای ناخودئاگا وەك بنەمای زمان داڕێژراوە. واتە، ئەو زمانەی كەسێك دەكاتە
سووژە، هاوكات بیچمیش دەداتە ناخودئاگای هەمان كەس. ئەمەش واتە پێوەندیی راستەوخۆی
نێوان زمان و ناسنامە؛ هەڵبەت بە هەڵەدا نەچین، لیرەدا مەبەست لە زمان زمانی
سووژەیە و مەبەست لە ناسنامە ناسنامەی سووژەیە. پێوەندییەكی دوولایەنە و
دیالێكتیكی لە ئارادیە لە نێوان زمانی كوردی و ناخودئاگای سووژەی كوردی بە شێوەیەك
كە هەر یەكە ئەویدی بەرهەم ئەهێنێتەوە. هەربۆیەش من هاوشێوەییەك دەبینم لە
نێوانیاندا. باسكردن لەم هاوشێوەییە كاتی زۆرتری ئەوێ و لێرەدا باسی ناكەم.
مەسعوود
بینەندە: ئایا دەكرێ چەند نموونەیەكی پراكتیكی لە پێوەندیی نێوان زمانی كوردی و
ناخودئاگا بهێننەوە؟
دوكتۆر
بەختیار سەجادی: باشترین شوێن بۆ نیشاندانی پێوەندیی ناخودئاگا و زمانی كوردی ئەو
دەقە ئەدەبیانەن بە شێوەیەكی دەروونناسانە هەناوی كەسایەتییەكانیان خستۆتە روو. من
ئەم كارەم پێشتر لە خوێندنەوەی دوو رۆمانی حەسار و سەگەكانی باوكم بەرهەمی شێرزاد
حەسەن و گرەوی بەختی هەڵالە بەرهەمی عەتا نەهایی بە ئەنجام گەیاندووە.
گەر بمەوێ لێرەدا ئاماژە بۆ چەند
نموونەیەكی تیۆریك بكەم دەربارەی پێوەندیی زمان و ناخودئاگا، دەتوانم ئاماژە بۆ
نەبوونی شێوەی داهاتووی فرمان لە رێزمانی كوردیدا بكەم و پاشان باسی و
دەرئەنجامەكانی ئەم مەسەلەیە بكەم لە ناخودئاگای كوردیدا. وەك دەزانین لە زمانێكی
وەكوو ئینگلیسیدا ئێمە خاوەنی چەندین شێوەی جیاجیاین بۆ دەست نیشانكردنی ئەو كردارانەی
لە داهاتوودا سەردەگرن وەك:
I
will call you
I
shall call you
I am
going to call you
I
will be calling you
لە زمانی فارسیشدا گەرچی بە مەبەستی دیاری كردنی
كرداری داهاتوو لە 'خواە' كەڵك وەردەگیردرێ، بەڵام ئەم جۆرە بەكارهێنانە ئەمڕۆكە
بۆتە هەڵگری شێوازێكی رەسمی. واتە لەبری 'خواهم رفت' دەوترێ 'می روم'. لە
عەرەبیشدا 'س' و 'سوف' هەمان دەور دەگێڕن. لە كوردیدا، بەڵام، ئێمە خاوەنی
شێوەیەكی تایبەت لە كردار نین ئاماژە بێ بۆ داهاتوو.
نەبوونی شێوەی داهاتوو لە كرداردا لە
رێزمانی كوردیدا و بە تایبەت لە سۆرانیدا هەم هۆكار و هەم دەرئەنجامی جۆریكە لە
'رابردووخوازی' لە ناخودئاگای سووژەی كوردیدا (هەڵبەت لە كرمانجیدا یەك شێوەی
كرداری داهاتووی نزیكمان هەیە). بۆیە دەڵێم هۆكار و دەرئەنجام، چونكە نازانین ئایا
ئەمە نەبوونی ئەو كردارەیە كە زەینیەتەكەی بەرهەم هێناوە یان خودی زەینیەتەكەیە كە
ئەو كردارەی بەرهەم نەهێناوە، هەڵبەت لێكۆڵینەوەكانی من بەو دەرئەنجامە گەیشتوون
كە ئەمە نەبووونی ئەو كردارە لە زمانی كوردی دایە كە ئەو زەینیەتەی بۆ
خولقاندووین. لێرەدا زۆر لەسەر ئەم پرسە ناڕۆم. هەڵبەت ئەوەش بڵێم كە خودی
ئاگاداربوون لەم بیرۆكەیە دەتوانێ دەورێكی سوودبەخش ببینێ لە نەمانی ئەو
زەینیەتەدا. ئەم دیاردەیە، واتە ئاگادار
بوونەوەی سووژە لە كەمایەسییە جەوهەرییەكانی خۆی لەلایەن خودی سووژەكەوە بە meta-awareness ناودەبرێ.
نموونەیەكی تر لە پێوەندیی نێوان زمان و
ناخودئاگای كوردی نەمانی سەربەخۆیی و تاكایەتی وشەكان لە زمانی كوری دایە كەلە
سەرەوە باسم لێكرد و چەندین نموونەم بۆ هێنایەوە. ئەم تایبەتمەندییە بۆتە هۆكار و
دەرئەنجامی پشتگوێ خستنی تاكایەتی چ لە ناسنامە و چ لە سیستەمی فەرهەنگیی ئێمەدا.
بۆ نموونە، لە هەڵپەڕكێدا جگە لە سەرچۆپی هیچ جێگایەك بۆ تاكایەتی یەك تاكەكەسی
ناو كۆڕی هەڵپەڕكێ نامێنێتەوە و دەبێ سەرجەم ئەوانەی پێكەوە هەڵدەپەڕن لە یەك ریتم
و یەك جووڵەی ریتمیك پەیڕەوی بكەن و گەر كەسێك ئەم كارە نەكات نەزمی هەڵپەڕكێكە
تێكدەچێ. واتە، ئەوانەی هەڵدەپەڕن سەربەخۆ نین لە جووڵەكانیاندا، بەڵكوو سەر بەو
ریتم و جووڵانەن كە هەموان ئەبێ رەچاوی بكەن. بە واتایەكی تر، نەبوونی سەربەخۆیی
لە وشەدا چ لە دەربڕینیاندا و ج لە نووسینیاندا ئەمجارەیان لە نەبوونی سەربەخۆیی و
تاكایەتی لە كایە فەرهەنگییەكانی ترماندا رەنگی داوەتەوە. ئەم نموونانە یەكجار
زۆرن و دەتوانین دەركەوتەكانیان لە شێوەكاری و موزیك و ئەدەبدا بدۆزینەوە.
یەكێكی تر لەو تایبەتمەندیانە كەلە سەرەوە
باسم كرد و دەكرێ دەرئەنجامەكانی لە ناخودئاگادا ببینرێتەوە سروشتی بوونی زمانی
كوردییە، ئەم تایبەتمەندییە لە زەینیەتێكی پێشمۆدێڕنەوە هەڵدەقوڵێ، سروشتیبوونی
زمان و سابجێكتیڤیتیی پێشمۆدێڕن یەكدی بەرهەم ئەهێننەوە. ئەمە زەینیەتێكی مۆدێڕنە
كە دەتوانێ بە خودئاگاییەوە بەر بە مۆرك و لایەنە سروشتییەكانی زمانی كوردی لە
نووسینێكدا بگرێ و بەردەوام هەوڵی رەچاوكردنی توخم و رەهەندە زانستییەكان بدات،
واتە، زمان لە سروشتی بوونەوە بەرەو زانستیبوون ببات، هەرچەند پێوانی ئەم رەوتە
یەكجار سەختە و لە ئێستاشدا ناتوانرێ بە تەواوی سەر بگرێ. هەر جۆرە گۆڕانكارییەك
لە زماندا پێویستی بە ماوەیەكی درێژخایەن هەیە و با لە بیرمان نەچێتەوە كە
گۆڕانكاری لە زماندا واتە گۆڕانكاری لە ناخودئاگادا. ئەم رەوتە هێندە ئەستەم و پڕ
تەنگوچەڵەمە و درێژخایەنە كە زۆرێك لە بیرمەندان پێیان وایە ناتوانرێ سەر بگرێ.
بەڵام چەند بیرمەندێكی پاش بنەماییخواز، بۆ نموونە باتلێر، ئەوەیان بۆ شی
كردووینەتەوە كە ئەم كارە دەكرێ ئەنجام بدرێ هەڵبەت لە ئاستێكی زۆر بچووكدا و بە
رادەیەكی كەم. هەربۆیەش، ئێمە زۆر بە ئاسانی دەتوانین قامك بخەینە سەر ئەو خەسڵەتە
نازانستیانەی دەقێكی كوردی كە خاوەنەكەی بانگەشەی زانستی بوونی بەرهەمەكەی دەكات.
یان، گەر سەرجەمی بەرهەمەكانی بیرمەندێكی كورد بخەینە بەر لێكۆڵینەوە، زۆر ئاسانە
قامك لەسەر ئەو دژایەتییانە دابنێین كە لەناو ئەو سیستەمە فیكرییەی دایە كە
بیرمەندەكە هەوڵی بەرهەمهێنانی داوە.
پێناسەی دوكتۆر بەختیار سەجادی:
√
خاوەنی دوو بڕوانامەی دوكتۆرایە: ساڵی 2007 لە زانكۆی پونا لە هیند دوكتۆرای
فەلسەفەی وەرگرتووە، تێزەكەی لەسەر پێوەندیی نێوان فەلسەفەی رەخنەگرانە و تیۆریی
ئەدەبی بووە. لە كۆتایی ساڵی 2010 لە
زانكۆی ئێكسێتێر لە بریتانیا دوكتۆرای زمان و ئەدەبی ئینگلیسی تەواو كردووە و
تێزەكەی لەسەر شیكردنەوەی ناسنامەی سووژە بووە لە رۆمانی هاوچەرخی ئینگلیسیدا.
√
لە ساڵی 1997دا لە سەرتاسەری ئێراندا و لە تاقیكردنەوەكانی قۆناغی ماستێری سەرجەم
زانكۆكاندا پلەی دووەمی بە دەست هێنا، تاكوو ئێستاش دوو جار وەك مامۆستای نموونەیی
و جارێك وەك توێژەری نموونەیی لە زانكۆی كوردستان لە سنە هەڵبژێردراوە.
√
خاوەنی چەندین كتێبە وەك فەرهەنگی شیكارانەی زاراوەی ئەدەبی و چەندین كتێبی
فەلسەفی و تیۆریشی لە فارسی و ئینگلیسییەوە وەرگێڕاوەتە سەر زمانی كوردی و فارسی،
جگەلە نووسینی چەندین وتار، زیاتر لە بیست وتاری زانستیشی لە ئینگلیسییەوە كردووە
بە كوردی.
√
لە ساڵەكانی 2000 بۆ 2003 لە زیاتر لە دوازدە كۆنفرانسدا وتاری بە زمانی كوردی
پێشكەش كرد و لە 2005 بەم لاوە چەندین سێمیناری تاكەكەسیشی بە زمانی ئینگلیسی لە
زانكۆكانی ئێران و هەرێمی كوردستان و هیند و بریتانیادا ئاراستە كردووە.
√
توێژەرێكی كارایە لە ناردنی وتاری 'علمی ـ پژوهشی' بۆ گۆڤارە ئاكادێمیكەكانی زانكۆكانی ئێران و
رۆژئاوا و كۆنفرانسە نێودەوڵەتییەكان.
√
لە بەشی زمان و ئەدەبی ئەدەبی ئینگلیسی و زمانناسی لە كۆلێژی ئەدەبیات و زانستە
مرۆییەكانی زانكۆی كوردستان لە سنە مامۆستای زمان و ئەدەبی ئینگلیسییە و بواری
پسپۆڕیشی رەخنە و تیۆریی ئەدەبی و فەرهەنگییە.
√
مافی بڵاوكردنەوەی ئەم وتووێژە بۆ ئەم بەرهەمە پارێزراوە و ناوەرۆكەكەشی تەنیا بە
ئاماژەدان بە سەرچاوەوە دەتوانرێ بەكار بهێنرێ.
سەرچاوە:
ڕۆچنەیەک بۆ ئەدەبی کوردی لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان، بەرگی یەکەم، زمان و ئەدەبی
زارەکی – شەری فەلاح – چاپ و بڵاوکردنەوەی سلێمانی - 2013
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر