سازدانی:
شەریف فەلاح
رەزا شەجیعی:
سەبارەت بە بەشی یەكەمی پرسیارەكەت:
كەونینەناسان،
شارستانیەتێكی مرۆڤایەتیی هاوشێوەی دێرینیان بەرچاو كەوتووە، كە دوای تەواو بوونی
چەرخی تازەی بەردین، لەسەر رووبەرێكی زۆر بەرفراوانی سەرزەمینەكانی جیهانی كۆندا
بڵاو بۆتەوە. لێرەوە زانایان گەیشتوونەتە ئەوەی بڵێن هەبێ و نەبێ ئەم
شارستانیەتە چۆن هاوشێوە و یەكە، دەسكردی یەك گەلە. لەگەڵ لەبەرچاو گرتنی ئەوەی
شوێنەوار و پاشماوەكانی ئەو شارستانیەتە هەر لە هیندوستانەوە بگرە تا ئەورووپای
بە جارێ گرتۆتەوە، ناوی ئەو گەلەیان بە هیند و ئەورووپایی دیاری كردووە. ئەو
گەلە وەك دەڵێن لەگەلێ هۆز پێكهاتبوو، پێش ئەوەی ئەم هۆزانە بكەونە كۆچ و بڵاو
ببنەوە، لە نیشتمانە كۆنەكەی خۆیاندا بە درێژایی دەشتەكانی خۆرهەڵات و باكووری
خۆرهەڵاتی دەریای قەزوپن (خەزەر) نیشتەجێ ببوون. هەمووی ئەو هۆزانەش كە بەگشتی
ئەو گەلەیان لێ پێكهاتبوو، بە یەك زمان دەئاخافتن. ئەم زمانەش كە گەلانی ئاریایی
ئیمڕۆ پێی دەدوێن هەمووی لەو زمانە هاوبەشەی زوویانەوە، لقیان هاویشتووە و جیا
بوونەتەوە.
زمانی هیند و
ئەورووپاییش لە زمانێكی كۆنتری پێش مێژووەوە پەیدا بووە و پەرەی سەندووە كە
بەپێی بەڵگە مێژووییەكان لە هەزارەی پێنجی پێش لە دایك بوونی مەسیحەوە پەرەی
سەندووە، ئەم زمانەش بە زمانی بەرایی هیند و ئەورووپایی دەناسرێت.
زمانی كوردی
بەڕای زۆربەی هەرە زۆری زمانناسان و ئەو خۆرهەڵاتناسانەی وا لەسەر زمانی كوردی
دواون، لقێكە لە بنەماڵەی زمانیی هیند و ئەورووپایی.
زانستی
زمانەوانی هەموو ئەو زمانانەی كە ئیمڕۆ نەتەوەكانی دنیا قسەی پێدەكەن بەپێی
خزمایەتی و نزیكایەتییان لە یەكتر، لە رووی رێزمان، فۆنپتیك و وشەسازییەوە، بەسەر
چەند بنەماڵەی گەورەی زمانیدا، دابەش دەكەن.
یەكەم: هیند و
ئەورووپایی:
كە ئەویش خۆی
هەندێك لقی لێ جودا ئەبێتەوە وەك: هیند و ئێرانی، كوچی، ئەرمەنی، ونیزی و ...
لقی هیند و
ئێرانی خوی دەبێتە دوو لقی دیكە كە بریتین لە هیند و ئێرانی و لقی ئێرانیش سێ
چاخی هەیە: چاخی كەونینە، نێوەڕاست و نوێ.
دووەم: خێزانی
سامی:
ئەم خێزانە
زمانیە، زمانی هەموو ئەو نەتەوانە دەگرێتەوە كەلە وڵاتانی میزۆپۆتامیا، دووڕگەی
عەرەبی و ژوورەوەی ئەفریقادا نیشتەجێ ببوون. وەك: عەرەبیی كۆن و نوێ، ئارامی،
سریانی، ئەكدی، بابلی، كەنعانی و فینیقی و ...
سێیەم: خێزانی
ئوراڵی:
وەك:
فەنلەندی، ئەستۆنی، مەجەری، توركی، مەنانشۆ.
چوارەم:
خێزانی چینی:
وەك: چینی، تایلەندی، بورمایی.
وەك ئاماژەمان
پێدا، زمانی هیند و ئەورووپایی لە چەند لقێك پێكهاتووە. یەكێك لەم لقانە ناو نراوە
خێزانی زمانی "ئاریایی" (هیند و ئەورووپایی) و ئەویشیان بەسەر دوو
دەستەی گەورەی: "هیندی ـ ئێرانی"دا دابەش كردووە. سێ قۆناغی
مێژووییشیان بۆ دووەمیان دیاری كردووە. لە چاخی كۆنی زمانە ئێرانییە‌كاندا، زمانی
مادی، ئاڤێستایی و پارسیی كۆن دە‌بینین. لە چاخی نێوەڕاستدا، پارتی و پەهلەوی. لە
چاخی تازەشدا زمانی فارسی و كوردی.
خێڵاتی ئاری
كە روویان كردۆتە رۆژهەڵاتی ئەمڕۆ، بۆ ئەوەی لێك جودا ببنەوە ماوەیەك لە شوێنێك
پێكەوە نیشتەجێ بوون كە پێی دەگوترا ئێران ویج (ئاریان واچ) ـ بەپێی وتەی
ئاڤێستا ـ. پاشان هیندییەكان بەرەو هیند و ئەوانی دیش بەرەو ئێرانی ئێستا هاتوون.
مادەكان بەشێك بوون لەو خێڵاتەی بەرەو ئێرانی ئێستا هاتوون، (رۆژئاوا و نێوەڕاستی
ئێران). لە ساڵی 835ی بەرلە زایین لە بەردەنووسەكانی پاشایانی«ئاشووری»دا ناویان
هاتووە و لە سەدەی حەوتەمی پێش عیساوە زمانەكەیان توانیویەتی ببێتە زمانی هاوبەشی
هەموو هۆز و تیرە و خێلەكانی خاكی ماد.
بەپێی فەرهەنگی
«موعین» هەندێك وشەی ئەم زمانە لە زمانی (یونانی)دا ماوەتەوە، بەڵام سەرچاوەی
سەرەكیی ئاگاداری ئێمە لەم زمانە بەردەنووسەكانی شاكانی هەخامەنشییە كە دوای
مادەكان هاتوونەتە سەركار.
زمانی
ئاڤێستایی زمانی بەشێك لە خەڵكی رۆژهەڵات و باكووری رۆژهەڵاتی ئێران بووە و
كتێبی ئاڤێستا لە چەرخە جۆربەجۆرەكاندا بەم زمانە نووسراوەتەوە.
بەشێك لە
گاتەكان، واتە سروودەكان بە زاراوەیەكی كۆنتر لەم زاراوە نووسراوە. ئەمە لەبیر
نەكەین گاتەكان كۆنترین بەشی ئاڤێستان. ئاڤێستا بە خەتی ئاڤێستایی یان (دین
دەبیری) نووسراوەتەوە و پێدەچێ ئەم خەتە لە دەوروبەری سەدەی 6ی پێش زاییندا لە
خەتی پەهلەوییەوە وەرگیرابێ.
مەسەلەی مادی
بوون و نەبوونی ئەو زمانەی كە ئێستا پێی دەڵێن ئاڤێستایی شتێكە هەروا دەمێنێتەوە
تا ئەو رۆژەی لەبارەی زمانی (مادی)ییەوە زانیارییە‌كی ئەوەندە زۆر دەكەوێتە
بەردەستی زانایان كە بتوانن لەگەڵ زمانی ئاڤێستایی بەراوەردی بكەن و هەڵیسەنگێنن
و رای خۆیانی لەسەر دەربڕن.
پارسیی كۆن (فُرس
قدیم، فُرس هخامنشی) زمانی فەرمیی خەڵكی ئێران لە چاخی «هەخامەنشی»دا بووە.
گەورەترین بەڵگە بۆ ئەم زمانە بەردەنووسەكانی پاشا هەخامەنشییەكانە لە دەورووبەری
(610 ـ580 پ ز). بەردەنووسی بێستوون گەورەترین بەردەنووسی ئەم زمانەیە.
مۆرفۆلۆژی و
سینتاكسی پارسیی كۆن و ئاڤێستا، بە تەواوی نەناسراوە، بەڵام دەتوانین بە كۆنترین
زمانی هیند و ئەورووپایی ناسراو، بیانناسین. لە پارسیی كۆندا (هەشت) شێوە بۆ ناو
بینراوەتەوە و شێوەی گەردان كردنی كردار، شێوەیەكی زۆر گران و ئاڵۆز دیارە.
لەسەر قۆناغی
نێوەڕاستی زمانی كوردی كە تا ئێستا لەلایەن هیچ زمانەوانێكەوە باس نەكراوە،
هەڵوێستەیەك دەگرین، بە پشت بەستن بە هەندێ بەڵگەی نووسراوەی مێژوونووسانی عەرەب
و جۆگرافیازانانی كۆنی عەرەب كە سەردانی ئێرانیان كردووە و باسی نەژاد و زمانی
گەلانی ئێران و كوردیشیان كردووە، بەم شێوەیە بۆ قۆناغی نێوەڕاستی زمانی كوردی دە‌ڕوانم
و ئەوەش بیر دەهێنمەوە كەلە پڕۆسەی (ناوناندا) ئێمەی كورد دواكەوتووین، واتە لە
كاتی خوێندنەوەی كەلەپووری كۆنی ناوچە و وڵاتی ئێرانیشدا لەلایەن
رۆژهەڵاتناسەكانەوە ئێمە نە دەوڵەت بووین و نە دەسەڵات و هاوكاتیش خۆمان بە شێوەی
زانستی و مەیدانیش خەریكی ناونان نەبووین و گەلێك جار لەم پڕۆسەیەدا دەسەڵات،
نازانستی بوونی وەكوو زانست و هەقیقەت چەسپاندووە، ئەوەتا كەسێكی وەك دوكتۆر
خانلەری قەت ئێعتراف بە بوونی نەژاد و بوونی زمانی كوردان لە مێژوودا ناكات و كورد
بوون زۆرتر وەكوو پیشە و كار دەخوێنێتەوە.
لە دابەشكردنی
قۆناغەكانی زمانە ئێرانیەكاندا، قۆناغی نێوەڕاست لە دامەزرانی دەسەڵاتی
ئەشكانییەكانەوە دەست پپدەكات و بە هاتنی ئیسلام بۆ ئێران كۆتایی دێت. لەم
قۆناغەدا دوو زمان لەلایەن زمانەوانانی ئێرانی و رۆژهەڵاتناسانەوە دیاری كراوە،
زمانی فارسیی نێوەڕاست و زمانی پەهلەوی.
زمانی فارسیی
نێوەڕاست كە مێژوو و ئەدەب و بەردەنووسەكانی دەرباری ساسانی پێ دەنووسرا و وەكی‌تریش
زمانی پەهلەوی بە زمانی رۆژهەڵات و باكووری رۆژهەڵاتی ئێران ناوزەرد كراوە. كەچی
گەلێ بەڵگەی مێژوویی و بڕوای زانستی هەن كە بەرپەرچی ئەمە ئەدەنەوە، سەرنجێكی
دیكەش ئەمەیە كە ئاخۆ لە دابەشكردنی زمانە ئێرانییە نێوەڕاستەكاندا قۆناغی
نێوەڕاستی زمانی كوردی لە كوێیە و بۆچی بزرە؟ ئێمە بزرێتییەكە دەبەستینەوە بە
پڕۆسەی ناونانەوە، كە باسمان كرد. بەڵام لەسەر زمانی پەهلەوی با هەندێَك بدوێین:
ئاخۆ زمانی پەهلەوی زمانی كوردییە؟
هەندێك لە
زمانناسان، زمانی پەهلەوییان بە زمانی دەربار و گەلی پارت زانیوە و شوێنی
سەرهەڵدانی بە رۆژهەڵاتی ئێران و خوراسانی ئێستا دەزانن، بەڵام چەند خاڵێكی جێگەی
سەرنج لەم بیرۆكە و بۆچوونەدا هەیە:
1
ـ رۆژهەڵاتی ئێران دواتر بۆتە یەكەم جێگەی سەرهەڵدانی ئەدەبی (دەری) كە قۆناغی
تازەی زمانی فارسیی نێوەڕاستە واتە "پان‌پارسك"، یان ئەوەی زمانی
ئێرانیی باشووری رۆژئاوایی پێدەڵێن و ئەمە زیاتر لەوەمان نزیك دەكاتەوە كە زمانی
خوراسان لە دیالێكتە‌كانی زمانی فارسی بووە، هەر بۆیەش ئەدەبی فارسی، نە وەك
پەهلەوی تێدا دەخولقێ.
2
ـ مەرج نیە زمانی قەبیلەی پارت زمانی هەموو رۆژهەڵاتی ئێستای سنووری ئێران یان
ئەوسای سنووری ئێران بووبێت. مەسعوودی لە (مروج‌الزهب) لاپەڕ 228دا بەم شێوەیە
باسی ئەشكانییەكان دەكات: «ئەوان دەسەڵاتی «جبال»یان بە دەستەوە بوو. جبال واتە:
دینەوەر ـ نەهاوەند، هەمەدان، ماسبەزان و ئازەربایجان و هەر كامەیان دەسەڵاتی
دەگرتە دەست نازناوی گشتیی ئەشكانی وەردەگرت».
هەڵبەت وەكوو
سەرنجێك ئەمەش باس بكەین كە سنوورەكانی جبال لەلای نووسەران هەندێ جیاوازییان
هەیە، بۆ نموونە لە (احسن‌التقاسیم)دا بەم شێوەیە هاتووە:
شارەكانی
كوێستان (واتە جبال یان رۆژئاوای ئێران) بریتین لە: رەی ـ هەمەدان ـ ئەسفەهان ـ
دینەوەر ـ كرماشان ـ نەهاوەند ـ قوم ـ كاشان ـ قەرچ و قەتران. پاشان دەڵێ: من
ئەم وڵاتەم دابەش كردووە بەسەر سێ حەوزە
و حەوت بەش و ئەسفەهانیشم لەگەڵ خستووە.
دواتر نووسەری
(احسن‌التقاسیم) دەڵێ: لە هەندێ كتێبدا خوێندوومەتەوە كە رەی و ئەسفەهان لە
شارەكانی ناوچەی (پەهلەوی) نین، بەڵكوو پەهلەوی بریتییە لە هەمەدان، ماسبەزان و
ماهی‌بەسرە كە نەهاوەند بێت و ماهی‌كوفە (دینەوەر). مێژوونووسان باسی دوو ماد یان
ماە دەكەن كە بریتین لە ماە یان مادی گەورە و مادی بچووك كە ئاترۆپاتگان یان
ئازەربایجانی ئێستایە.
(حمزە
ابن صفهانی) لە زمانی زەردەشتییەكی هاوچەرخی خۆیەوە دەگێڕێتەوە: پەهلەوی زمانێك
بووە كە شاكان لە دانیشتن و دەرباری خۆیاندا قسەیان پێكردووە و پێی دەڵێن فەلە
(پەهلە) و ئەم ناوە پێنج شارە واتە ئەسفەهان، رەی، هەمەدان و ماهی‌نەهاوەند و
ئازەربایجان دەگرێتەوە. لە دابەش كردنی كۆندا وڵاتی ئێران بە سێ بەشی گەورە دابەش
كراوە 1 ـ عێراقی عەجەم. 2 ـ جبال. 3 ـ فارس.
(احسن‌التقاسیم)
دانیشتوانی وڵاتی فارس بە كورد و فارس دادەنێت و سێ زمانیان بۆ دیاری دەكات.
پەهلەوی، فارسی و عەرەبی كە دەخیلە.
(صورە
الارچ) لەبارەی كوردانی دانیشتووی فارسەوە دەڵێت: "ژمارەی رەشماڵی كوردەكانی
دانیشتووی وڵاتی فارس پانسەد هەزار رەشماڵ تێدەپەڕێنێ". ئەم ئیشارەتانە بۆ
كوردەكانی وڵاتی فارس لە (مسالك و ممالك)، (صورە الارچ) و (احسن‌التقاسیم)یشدا
دووبارە كراوەتەوە. لەم نموونانەدا بینیمان كە بەكار هێنانی زاراوەی پەهلەوی واتە
هەر ئەوەی كە بەپێی بەڵگەنامەی دینی (مانەوی) پەهلەوانیك نێونراوە بۆ ناوچەیەكی
فراوان كە بەرفراوانیی جوگرافیاییەكی جیاوازی لەلای هەر نووسەرێك جیاواز وتراوە
كەواتە ئێمە دەتوانین بڵێین:
1
ـ زۆر جار لەلایەن نووسەرانەوە زمانی كوردی بە پەهلەوی ناوبراوە 2 ـ زۆری ئەو
زمانانەی كە جیاواز بوون لە زمانی فارسی بە پەهلەوی ناوبراون. 3 ـ ئەو زمانانەی
كەلە باكووری رۆژئاواواوە تا نێوەڕاستی ئێران بە پەهلەوی ناو براون، زێدەتر
نزیكییان لەگەڵ یەكتر هەیە تا لەگەڵ زمانی فارسی. كەواتە دەتوانین وێنەیەكی وەها
بۆ قۆناغی نێوەڕاستی زمانە ئێرانییەكان و زمانی كوردی دیاری بكەین.
زمانی
ئێرانی نێوەڕاست
باكووری رۆژئاوایی
باشووری رۆژئاوایی
كوردی ـ تالشی ـ گیلەكی ـ
مازەنی ـ تاتی ـ خارەزمی پارسی كۆن
پارسیك
فارسیی نوێ
كوردیی كۆن
(مادی) <= پەهلەوی (پەهلەوانیك) <= كوردیی نوێ
سەبارەت بە
بەشی دووەمی پرسیارەكەت دەبێ بڵێم پرسیارێكی بەربڵاو و گشتییە و بو وەڵامدانە‌وە
پێویستە لەسەر لایەنەكانی زمان فارسی و كوردی بدوێین و ئەمەش پێویستیی بە
توێژینە‌وە‌یە‌كی زانستیانە هەیە و باسكردن لەو بابە‌تە دە‌رفە‌ت و مە‌جالی
تایبەت بە خۆی پێویستە. ئە‌ڵبە‌ت ئەوەش بڵێین لەسەر ئەم بابە‌تەش كۆڵراوە‌تە‌وە
و وەك نموونە ئە‌توانم ئاماژە بدە‌م بە وتارێكی زانستی لە نووسینی « یووسف شەریف
سەعید» بە ناوی « پێوەندیی زمانی كوردی و فارسی و جیاوازی و لێكچوونیان» كەلە
گۆڤاری زمانەوان ژمارە 2 بڵاو كراوەتەوە.
شەریف فەلاح: تایبەتمەندییە زانستییەكانی زمانی
كوردی كامانەن، پێگەی زمانی كوردی لە ئاستی زمانە دەوڵەمەندەكانی جیهان چۆن لێك
دەدەیەوە؟
رەزا شەجیعی:
دە‌ربارە‌ی تایبە‌تمە‌ندییە‌كانی زمانی كوردی وەك پرسیاری پێشوو ئە‌گە‌ڕێنمە‌وە
بۆ كتێبێكی «د. شێركۆ بابان» لەژێر ناوی «لە مۆركە تایبە‌تییە‌كانی زمانی كوردی».
سەبارەت بە
بەشی دووەمی پرسیارە‌كە:
ناتوانین
زمانێك بە چاكتر یان خراپتر لەوی دیكە بزانین، چونكە زمان لەو جێگەدا كە دێتە سەر
ئەوەی كەرەسەیەك بێت بۆ یێوەندی گرتن بە جیهانی دەور و پشتەوە لەلای هیچ گەلێك
تووشی ناتوانایی نابێت، چونكە ئەو خەڵكە چەندەی بیریان كردۆتەوە و چەندەی جیهانیان
ناسیوە و پشكنیویانە، ئەوەندە وشەیان داناوە. ئەمە پێوەندیی بێ بڕانەوە و نزیكی
مرۆڤ و زمان پیشان ئەدات. ئەوەی كە باسمان كرد پێوەندیی مرۆڤ و زمان بەگشتی بوو.
چامسكی وتەیە‌كی
بە‌ناوبانگی هەیە و ئە‌ڵێ ئەگەر زمانێك تە‌نانە‌تلا450 وشەی هەبێ و 450
ئاخێوە‌ر، ئە‌وا ئەو زمانە زمانێكی زیندووە. ئەم وتە‌یە لەنێو خۆماندا گەلێك
لایەنگری هەیە و سەرەڕای ئەوەی راستە، لایەنی نیگە‌تیڤی زۆرە. بە‌ڵێ راستە
ئە‌مڕۆكە زمانی كوردی زمانێكی زیندووە و ئاخێوە‌رێكی زۆر قسەی پێدەكەن و زمانە‌كە
رە‌گی هەرە سەرەكیی شوناسی كوردیشە.
جیا لە هەموو
ئە‌مانە‌ش ئەوەی واقیعی زمانی كوردییە ئەم راستیە‌یە كە زمانی كوردی بۆ نزیك سە‌دە‌یە‌كیشە
لەگەڵ كێشە‌یە‌كی گەورە رووبە‌ڕوو بۆتەوە و بە شێوەیەكی گشتی ئەتوانین ئەم
كێشە‌یە بە كێشەی هاوچە‌رخ بوون ناوزە‌د بكەین.
زمانی كوردی
لەم جیهانە نوێیە‌دا لەگەڵ هەندێك دیاردە و بابە‌ت رووبە‌ڕوە كە تا ئێستا خۆی
بە شێوەیەك لە شێوە‌كان ئەزموونی نە‌كردووە و ئاست و رادەی ئەم دیاردە و بابە‌تانە‌ش
ئەوەندە زۆر و زە‌بە‌ندە نە‌بێتە‌وە و كێشە‌كە لێرەوە دیار دە‌كە‌وێت كە
ناتوانێ خۆی لەو دیاردە و كێشانە بدزێتە‌وە و ناشتوانێ تە‌عبیریان بكات.
بە هە‌ڵدانی
دروشمی پاراستن و پاك راگرتنی زمان یان بە‌ستنە‌وە‌ی بە رۆحی نەتەوەیی و قە‌ناعە‌ت
كردن بە ئە‌دە‌بیات و خۆبە‌ستنە‌وە لە جە‌غزی چەند شیعر و بە دە‌گمە‌ن چەند
رۆمانێك و بابە‌تی لەو چەشنە و داشاردنی ئەم قە‌یرانە، نە خزمەت بە زمان دەكرێ
و نە زمانی كوردیش دە‌پارێزرێ. بە رێژە‌ی زمانانی دە‌وروبە‌ریشی دۆخی ئێستای
زمانی كوردی دۆخێكی باش و گونجاو نیە تا ئێستاش زۆر بەستێن هەن كە زمانی كوردی
نەیتوانیوە خۆی بدا لە قە‌رە‌یان و خۆی دوور راگرتووە.
بە كورتی ئە‌توانم
بڵێم تە‌مسیلی زمانی كوردی دە‌قاودە‌ق لە ئێستایدا تە‌مسیلی كەسێكی نیوە زمانە كە
خەونێكی دیوە و مە‌جبووری ئە‌كەن بیگێڕێتە‌وە.
شەریف فەلاح:
رەوت و قۆناغەكانی گەشەكردنی زمانی كوردی لە رۆژهەڵات چۆن پۆلێن بەندی دەكەی؟
زمانی كوردی بە شێوەی یاسایی و فەرمی نەهێڵراوە بخوێنرێ، بەڵام گەشەشی كردووە و
لە فەوتان رزگاری بووە، هۆكارەكانی گەشە كردنی لە چیدا دەبینی؟
رەزا شەجیعی:
گومان لە وە‌دا نیە دەست نیشان كردنی ئەو هۆكارانە‌ی بوونە‌تە پاڵپشت و یاریدە‌ر
بۆ رزگاركردنی زمانی كوردی لە فەوتان، هەوڵێكی زۆر بەپێز و باشە بە‌لام لە هەمان
كاتدا كارێكی ئەستە‌مە. من وەك خۆم دوو هۆكار زۆر بە گرینگ ئە‌زانم یەكەم
ناسیۆنالیزم و دواتر هاتنی ئیسلام. وەك مامۆستا زە‌بیحی لە «قامووسی زمانی
كوردی»دا ئاماژەی پداوە هاتنی ئیسلام لەو كات و ساتە مێژووییەدا زۆر بە هانای
زمانی كوردییە‌وە هاتووە.
سەبارەت بە
رەوت و قۆناغەكانی گە‌شە‌سە‌نی زمانی كوردی لە رۆژهەلات ئەتوانین بڵێین زمانی
كوردی تا سە‌ردە‌می كۆمار تاقە زمانی ئە‌دە‌بە و ئەم زمانە فە‌قە‌ت توانیویەتی
بە شێوەیەك ئەدەب بە‌رهە‌م بهێنێ. هاوكات لەگەڵ هاتنە سە‌ركاری كۆماری
كوردستان زمانی كوردی دە‌رفە‌تێكی تایبە‌تی بۆ ئە‌ڕە‌خسێ و ئە‌بێتە زمانی فەرمی.
ئێرە سە‌رە‌تای دە‌س پێكردنی ئە‌زموونێكی تازە‌یە بۆ زمانی كوردی كە تا ئێستاش بەردەوامە.
لەگەڵ
دامەزراندنی كۆمار، زمانی كوردی دەبێتە زمانی رەسمی و زمانی سیستمی پەروەردە و
سیستمی ئیداریی هەرێمەكە. یەكەم هەنگاو، كاریگەرییە نگەتیڤەكانی ئیستالینیسمە
زمانیەكەی دەسەڵاتی حكوومەتی ناوەندی لە كۆمەڵگەی كودەواری ـ كوردستانی ئیران ـ دا
دەبێ بسڕێتەوە و ئەمەش لەسەر دەستی كۆمار لە رێی شەرعییەت بەخشیین بە رەوتی
كۆمەڵایەتی بوون لە رێگەی ئەم زمانەوە و دامەزراندنی سیستمێكی راگەیاندن بەم زمانە
كرا. ئەم بزاڤەی كۆمار جیا لەوەی دامەزراوە و رێكخراوەكانی كۆماری گرتەوە، ناوەندە
ئایینی و مەدەنیەكانیشی گرتەوە، بە شێوەیەكی وەها كە خوتبەی نوێژی هەینی لە پاش
دامەزراندنی كۆمارەوە بە زمانی كوردی دەخوێندرا.
بۆ زمانی
كوردی لە رۆژهە‌ڵاتدا یەكەم سە‌رە‌تاكانی هاوچە‌رخ بوونی لە كۆمارەوە دەست
ێپدە‌كات و ئەم دە‌سپێكە ئەنجامی دە‌ركیی ئەو پێداویستە مێژووییە بوو بۆ تە‌یار
كردن و نوێكردنە‌وە‌ی زمانی كوردی. ئەگەر ئەم دە‌سپێكە وەك قۆناغی یەكەمی گە‌شە‌ی
زمانی كوردی بناسین، قۆناغی دووەم ئە‌بێتە ئەو بزاڤە فەرهەنگی و رۆشنبیرییە
كەلە پاش شۆڕشی 57 ی گەلانی ئێرانەوە دەستی پپَكردووە.
دە‌سكە‌وتە‌كانی
ئەو دوو قوناغە بۆ زمانی كوردی زۆرن. بەتایبە‌ت لە بواری: فەرهەنگ نووسی، زمانی
راگەیاندن، وە‌رگێڕان، هەوڵ بۆ ئە‌زموون كردنی چەشنێك زمانی زانستی.
شەریف فەلاح:
ئاخۆ بەربەستە فەرهەنگییەكان و هەروەها ئەو دوژمنكارییانەی كە لەلایەن دەوڵەتانەوە
بەدژی زمانی كوردی پیادە كراون، دەتوانین وەكوو ژینۆسایدی فەرهەنگی و زمانی
پێناسەیان بكەین؟
رەزا شەجیعی: «بنجامین لی ورف» بەپێی بیرۆكەیەكی
«ساپیر»، زمان بە سیستمێكی هێمایین و سەربەخۆ دەزانێ كە بەردەوام سنووری
ئەزموونەكانمان دەست نیشان دەكات و لە قەوارە و چوارچێوەیەكی تایبەتدا دایدەڕێژێ
و دەڵێ: زمان چەشنێك لۆژیك و چوارچێوەی گشتیی گەڕاندنەوە ساز دەكات و لەم رێگەوە
شێوەی بیركردنەوەش دائەسەپێنێ. ئەگەر فەرهەنگ بە شێوەیەكی گشتی بەسەر نموونەی رە‌فتاری
و شێوەی هەڵسوكەوت و پێوەندیی كەسەكان لە كۆمەڵگەدا بزانین، بێگۆمان دەوری زمان لە
چوارچێوە داڕێژی و بیچماندنی سەرنموونە رەفتارییەكان و هەروەها بیچم‌بەخشی بە
شێوەی هەڵسوكەوت و پێوەندییەكان، دەورێكی چالاكە و هاوكات كاریگەریی لەسەر
لایەنەكانی فەرهەنگ دەنوێنێ و خۆیشی وەك سیستمێكی هێمایین و سەربەخۆ كاریگەری
وەردەگرێ و زۆرجار لەبەر بنەڕەتی بوونی كاریگەرییەكانی ـ چ پۆزەتیڤ و چ نیگەتیڤ
ـ ناچارە كراژ بخات و شێوەی هاتنە كایەی خۆی بگۆڕێت.
ئەگەر لەم
روانگەوە و بەپێی پێوەندییەكانی زمان و كۆمەڵگا و فەرهەنگ بۆ ئەم دیاردانە
بڕوانین، گومان لەوەدا نیە كە لەگەڵ «ورف» هاودەنگ دەبین كە جیا لەوەی زمان
یەكەیەكی سەربەخۆیە، بەڵام كاریگەری وەرگرتنەكەی لە كۆمەڵگە و فەرهەنگ وای
لێكردووە وەك توخمێكی بەرفرەهی فەرهەنگی بیناسین كە لەسەر یەك بە یەكی تاكەكان تا
ئاستی چوارچێوە بەخشین بە ئەزموونەكانمان كاریگەری دادەنێ. لێرەوەیە گرینگایەتیی
توخمی زمان لەلای سیاسییەكان تا ئاستێكی بەرز بەرجەستە دەبێتەوە.
بۆ نموونە:
بەرنامەی (English
only)
ئەمریكاییەكان لە ناوچە سوورپێست نشینەكانی ئەمریكادا نموونەیەكی بەرچاوی گرینگی
دان بە زمانە لە بەڕێوە بردنی پلانی فەرهەنگی و سیاسیدا.
هەر نەتەوە و
دەوڵەتێك بێگومان بۆ بەڕێوە بردنی كار و درێژە دان بە ژیانی سیاسی و فەرهەنگیی
خۆیان، پێویستیان بە ئاوڕدانەوەیەكی جیددی و بنەواشەیە لە پانتایی فەرهەنگدا. ئەم
ئاوڕدانەوەیە چ بە شێوەی خوێندنەوەی رەخنەگرانەی لایەنێكی فەرهەنگ بێت یان بە
شێوەی سڕینەوەی هەندێك دیاردە و لایەن، یان بەستێن خۆشكردن بێت بۆ هەندێك لایەن و
دیاردەی نوێتر، بەگشتی لەژێر پرۆسەی «فەرهەنگ سازی»دا دەخوێنرێنەوە. لە راستیدا
فەرهەنگ‌سازی پرۆسەیەكی چەند رەهەندە و لە رێكخراوە و دامەزراوە فەرهەنگی و سیاسی
و كۆمەڵایەتییەكانەوە بگرە تا كەسایەتی و رۆشنبیر و نووسەر و هونەرمەند و
دەوڵەتەكان لەم پرۆسەدا، هەركام دەوری تایبەتیی خۆیان دەگێڕن. لەو رووەوە كە
فەرهەنگ هەم خاوەن پێوەندییە و هەم بە زمانەوە گرێ دراوە، هەر چەشنە پلانێكی
فەرهەنگی لە پرۆسەی گەورە و بەربڵاوی فەرهەنگ سازییدا ناتوانێ، بێ ئاوڕدانەوە
لە زمان وەك دامەزراوەیەكی كۆمەڵایەتی و سیستمێكی هێمایین لە فەرهەنگ، كارێكی
تەواو سەركەوتوو بیت، چونكە «ساییر» گوتەنی ئەمە زمانە، ئەزموونی فەرهەنگ سازی لە
چوارچێوە و قەوارەیەكی دیاریكراودا دەست نیشان دەكات. كەوابوو لە هەر چەشنە پڕۆژە
و پرۆسەیەكی فەرهەنگ سازیدا ناسینی زمان و بەرنامەڕێژیی زمانی یەكەمین پێویستی
هەر چەشنە پرۆگرامێكی فەرهەنگی لەو چەشنەیە.
ئێستا
پرسیارێك دێتە گۆڕێ، بۆچی بە«پرس»كردنی زمان تا ئەو رادەیە دەبێ بایەخی پێ
بدرێ؟
بە باشی
دەزانم، بە خێرایی بۆ وەڵامی ئەو پرسیارەی سەرەوە پێنج بۆنە كە «كریستاڵ» لە
كتێبی "مەرگی زمان"دا دەستی
خستۆتە سەری ئاماژەی پێ بدرێ.
ـ بایەخدار
بوونی فرە چەشنی زمانی.
ـ بایەخدار
بوونی زمان وەك كەرەستەیەك بۆ دەربڕینی شوناس.
ـ بایەخدار
بوونی زمان وەك سەرچاوەیەكی زانیاریی مێژوویی.
ـ بایەخدار
بوونی زمان وەك بابەتێك كەلە خۆیدا جێی سەرنجە.
ـ بایەخدار
بوونی زمان وەك بەشێك لە زانستی مرۆیی.
ئەوەی لای
سیستمە سیاسییەكان زۆر گرینگە بۆنەی دووەم و سێیەمە و كاردانەوەی ئەم دوو
فاكتەرەیە ناچاریان دەكات توخمی زمان لە پرۆسەی نەتەوەسازی و فەرهەنگ سازیدا تا
رادەی پاراستنی نەتەوە و نیشتمان بەرجەستە بكەنەوە.
زمانی هەر تاك
و نەتەوەیەك جگەلە كەرەستەی پێوەندی، كەرەستەیەكە بۆ دەربڕینی شوناس. هەر كوردێك
ئەگەرچی لەگەڵ زمانانی دیكەدا ئاشناش بێت، بەڵام بەردەوام شوناسی تاك و
كۆمەڵایەتیی خۆی لە رێگەی زمانی دایكییەوە وەردەگرێ، زمانێك كە پڕە لە
رەنگدانەوەی رووداوە مێژووییەكان و ئەو بەسەرهاتانەی بە درێژایی مێژوو ئەو گەلە
دیویەتی. روونە پاراستن و پەرەپێدانی ئەو زمانە دەبێتە هۆی پاراستنی سنوورە
فەرهەنگی و مێژووییەكانی و پاڵپشتێكی گران و قایمیشە بۆ كیان و شوناسی سیاسی.
شەریف فەلاح:
چۆن دەڕوانیتە پرسەكانی: (زمانی یەكگرتوو )، ( زمانی ستاندارد ) خاڵە هاوبەش و
جیاوازەكانیان؟ مەسەلەی جووت ستاندار بوون لە زمانی كوردیدا كە ئێستا هێندێ لە
شارەزایانی زمان باسی لێ دەكەن چۆن پێناسە دەكەی؟ بەربەستەكانی بەردەم پێكنەهاتنی
زمانی یەكگرتوو بەلای بەڕێزتەوە كامانەن؟
رەزا شەجیعی:
هەر وڵاتێكی سەربەخۆ پێویستی بە زمانێكی نەتەوەیی هەیە، دەست نیشان كردنی وەها
زمانێك بۆ ئەو نەتەوانەی تازە بە سەربەخۆیی دەگەن یان بانگەشەی سەربەخۆیی دەكەن
كارێكی سانا و بێت گیروگرفت نیە. هەر چەشنە بیركردەنەوەیەك لەم بارەوە دەبێ بەپێی
بەرنامەڕێژییەكی تەواو هوشیارانە بێت كە بتوانێت لەگەڵ دۆخە كۆمەڵایەتی و سیاسی و
هاوكات خواستە فەرهەنگییەكانی هاووڵاتییاندا تەعامولێكی گونجاو بكات.
بەرنامەڕێژیی
زمان لەسەر سێ رەهەندی «هێشتنەوە»،«بەردەوامی»و «دروستكردنەوە» وەستاوە. گرینگیی
هێشتنەوە لەوە دایە ئەتوانێ گەرەنتیكاری چەمكی نەتەوە و نەتەوەخوازی بێ لای
میللەت و بەردەوامی ئەتوانێ پاڵپشتێكی هەرە گرینگ بێت بۆ دیسیپلینی كۆمەڵایەتی،
هەڵبەت ئەو هۆكارەی ئەتوانێ سیمایەكی جوان بۆ ئەو دوو رەهەندە بڕەخسێَنێ
درووستكردنەوەی بەردەوامە لە پانتای زماندا. كەوابوو گرینگترین بەشی بەرنامەڕێژیی
زمان هەمان رەهەندی درووستكردنەوە و دەوڵەمەند كردنی زمانە، كە ئەمەش چەند لایەنی
بۆ دەست نیشان كراوە، وەك: ئافراندنی وشە،
رێنووس، پێوەر درووستكردن، كار كردن لەسەر واریانسیی زمانی.
زمانی
ستاندارد یان زمانی پێوەر هەمان زمانە كە نەتەوە و ولاتی سەربەخۆ پێویستی پێیەتی
هەم وەك زمانی فەرمی هەم وەك فاكتەرێك لە فاكتە‌رە‌كانی شوناس.
من وەك خۆم
لەو قەناعەتە دام حكوومەتی كوردی، لە‌مە زیاتر بۆی نیە ئەم ئەرك و بابە‌تە دوا
بخات. هەرچەند بە شێوەیەكی ناڕاستە‌وخۆ تا ئێستا ئاگامان لە را و بۆچونیان سەبارەت
بە زمانی پێوەر هەیە، بەڵام خۆ حكوومە‌ت و هە‌موان ئاگادارین چ دۆخێكی ناشیاو سەبارەت
بە زمانە‌كە‌مان خەریكە دێتە ئاراوە.
راشكاوانە
دووپاتی ئە‌كە‌مە‌وە لە هیچ شوێنێكی دنیادا تۆ نایبینی حكوومە‌ت هەبێ و سەبارەت
بە دۆخی زمانیی خۆی سیاسەت و پلانی دیاریكراوی نەبێ. بیری نەكەین حكوومەتی
هەرێم تەنیا سەرچاوەی خاوەن شە‌رعییە‌تە بۆ ئەم بابە‌تە گرینگە.
جا ئێستا سەبارەت
بە «جووت ستاندارد»:
بە بڕوای من
لە زۆر شوێنی دنیادا كە‌م هەڵكەوتووە «یەك وڵات و یەك زمان» هاوكاتی یەك بن. ئێمەی
كوردیش لەم دۆخە بە‌دە‌ر نین. سەرەڕای ئە‌مانە‌ش خۆ هەن رۆژهە‌ڵاتناس و بیرمە‌ندی
وا كە ئە‌ڵێن كورد خاوە‌نی چەند زمانە...
بەڵام بە
نیسبە‌ت كوردستانی باشوور و رۆژهەڵات بە گومانم هیچ رێگە‌یەك جیا لە ناسینی
«سۆرانی» وەك زمانی پێوەر بۆ كەس نەماوەتەوە. شایەتحاڵیشم ئەم خاڵە‌یە هەموو دانیشتوانی
ئەم دوو بەشەی كوردستان بەبێ لەبەرچاو گرتنی زاراوە‌كانی خۆیان بەم زمانە ئە‌نووسن.
بیرۆكە و
پلانی «زمانی یەكگرتوو» بە بڕوای من پاش یە‌كلایی بوونی ئەم كێشە‌یە ئەتوانێ لە
خزمەت دەوڵەمەند كردن و بە‌هێزتر كردنی زمانی پێوەردا بێت و ئە‌وكات بیرۆكە و
پلانێكی زۆر بە هێزە. ئەگەر قایل بەم دواكەوتنە، بۆ ئەم بیرۆكە‌یە نە‌بین ئە‌وا
تەنیا بیرۆكە‌یەك دە‌بێت و بەس وەك تا ئێستا بووە.
شەریف فەلاح ـ
مەسەلەی نووسین بە زاراوە لەناو زمانی كوردیدا چۆن لێك دەدەیتەوە، لە نەبوونی
زمانی یەكگرتوودا ئاخۆ دەكرێ وەك خزمەت لە قەڵەم بدرێ، لە داهاتوودا گرفت ساز
نابیت؟
ئەگەر
حكوومەتی هەرێم سیاسە‌تە زمانیە‌كانی خۆی زۆر بە روونی و راشكاوانە دەرنە‌بڕێ
و لەبەر مە‌سڵە‌حە‌تی كاتی و حیزبی و بۆنە سیاسییەكان، ئەم پرس و بابە‌تە
بگوازێتە‌وە بۆ كات و ساتێكی نادیار، جیا لەوەی هیچ مە‌بە‌ستێكی سیاسیی پتە‌و و
بگرە حیزبی ناپێكێت، بەڵكوو زۆر بەدژی بە‌رژە‌وە‌ندیی زمانی كوردی دە‌كە‌وێتە‌وە،
وەك ئەوەی تا ئێستا بەسەر جە‌ستە‌ی نیوە‌گیانی ئەم بە‌ستە‌زمانە‌ی هێناوە.
شەریف فەلاح ـ
سەرهەڵدانی گۆڤاری سروە و ئەو شەپۆلە ئەدەبی و فەرهەنگییە بە گشتی چۆن دەبینی و چ
كاریگەرییەكی لە بووژانەوەی زمان و ئەدەبی كوردی لە رۆژهەڵات هەبوو؟
رەزا شەجێعی:
ئەگەر بە چاوێكی بێ لایەنانەوە بڕوانین سروە و گۆڤار و رۆژنامەكانی دیكە زۆر
خزمەتێكی فەرهەنگییان كرددوە، بەڵام گرنگیی سروە لێرە دایە لە دابڕانێكی مێژوویی
تایبەتدا گەلێك دەوری بینیوە (لایەنە ئیجابییەكەی لێرەدا مەبەستە) كە بەرهەمەكەی
بە شێوەیەك نەپچڕانی جەماوەر بووە لە گوتاری ئەدەبی و ناسیۆنالیستی كوردی. لە پاش
شۆڕشی 57ەوە تا كۆتایی دەیەی 60ی هەتاوی سروە وەك تاقە گۆڤاری كوردی خوێنەرێكی زۆر
و تەنانەت لایەنگری زۆریشی هەبووە و لێرەوە كاریگەریی تەواوی نواندووە. من وەك خۆم
لانیكەم وا تێدەگەم سروە لە بواری درووستكردنی خوێنەر و پەروەردە كردنی بەرەیەكی
كوردی خوێن و كوردی نووس دەورێكی زۆر باشی گێڕاوە، هەڵبەت تا نێوەڕاستی دەیەی60.
لە نێوەڕاستی
دەیەی 60ەوە بەشێك لەم ئەرك و دەورە ئەگوێزرێتەوە بۆ ناوەند و ئەنجومەنە
فەرهەنگییەكان و دواتر لەگەڵ هاتنی رۆژنامە و گۆڤاری دیكە ئەو بەشە لە ئەرك و دەور
و چاوەڕوانییانە كەلە سروە دەكرا بە تەواوی دەگۆڕدرێن و لێرەوە دابڕانێك لە نێوان
سروە و خوێنەردا سەری هەڵدا و سروە نەیتوانی ئەم دابڕانە چارەسەر بكات و لەلایەن
زۆربەی جەماوەرەكەیەوە درایە دەست فەرامۆشی.
شەریف فەلاح:
لە نیوەی دووەمی دەیەی 70ی هەتاوییەوە هەتا ئێستاش رەوت و هەوڵێكی بەربڵاو چ لە
ئاستی دەسەڵات و چ لە ئاسی رووناكبیران و ئەدیبان بۆ جێگیر كردنی سیستمێك بۆ
خوێندن بە زمانی كوردی لە رۆژهەڵات دەستی پێكرد، ئەوانە چۆن سەریان هەڵدا و چییان
لێكەوتەوە؟ كۆڕی زانستیی زمانی كوردی چۆن دامەزرا و چی بەسەر هات؟
رەزا شەجیعی:
وەك جەنابیشتان ئاگادارن و ئاماژەتان پێكرد لە نیوەی دووەمی هەفتای هەتاوییەوە
هەوڵێكی بەربڵاو بۆ جێگیركردنی سیستەمێك بۆ خوێندن بە زمانی كوردی سەری هەڵدا و
سەرەتا ئەم هەوڵانە لەلایەن و ناوەندە خوێندكاری و ئەدەبییەكانەوە دەستی پێكرد و
ئەگەر بە هەڵەدا نەچووبێتم خوێندكارە كوردەكانی زانكۆكانی تاران لەم پێناوەدا رۆڵ
و دەست پێشخەرییەكی تەواویان هەبوو، پاشان زانكۆكانی قەزوێن و هەمەدان و تەورێز و
سنە ... و دواتریش ئەنجومەنە ئەدەبییەكان دەستیان بە وانە گوتنەوەی زمانی كوردی
كرد. گەلێك كاری باش و نامیلكەی تایبەت نووسران و بڵاو كرانەوە و لەو دەرفەتە كە
لەلایەن دەوڵەتی ئیسڵاحاتەوە رەخسابوو تا رادەیەك سوود وەرگیرا، بەڵام بەداخەوە
لەبەر هۆكارگەلێكی زۆر كە هەم هۆكاری سیاسی بوون و هەم هۆكاری فەرهەنگی و
كۆمەڵایەتی بە رادەی پێویست ئەو دەرفەتە ئەگوێزرایەوە بۆ دامەزراندنی سیستەمێكی
سەقامگرتوو.
هۆكارە
سیاسیەكان تا رادەیەك بۆ ئەو كەسانەی ئاگاداری كەش و دۆخی سیاسی ئێرانن روون و
بەرچاوە. دەوڵەتی ئیسڵاحات زۆر بە پیری ئەم خواستەی ئێمەی كورد و نەتەوەكانی دیكەی
ئێرانەوە هات و تەنانەت تا وەرگرتنی خوێندكار بۆ لیسانسی زمان و ئەدەبی كوردی لە
زانكۆی سنە و دامەزراندنی رشتەی زمان و ئەدەبی كوردی لەو زانستگادا هەنگاوی
هەڵگرت، بەڵام هەوڵەكە و ویستی دەوڵەت لەو كاتەدا سەری نەگرت و پووچەڵ كرایەوە.
لەگەڵ هاتنە سەر كاری دەوڵەتی نۆیەم بەرەبەرە هەوڵە خوێندكارییەكانیش لەم بوارەدا
مۆڵەتی یاساییان لێوەر گیرایەوە و داخران.
ئەگەر لەسەر
دەوری ناوەندە مەدەنی و رووناكبیرییەكان بدوێین ئەبێ بڵێین لەگەڵ كرانەوەی كەشی
سیاسی و ئامادەیی مۆڵەتی یاسایی بۆ كردنەوەی خوێندنگەی غەیرە دەوڵەتی بۆ زمانی
كوردی ئێمە لەگەڵ كۆمەڵێك گرفت و غیاب روبەڕوو بووینەوە كە تا ئێستاش ئەم غیابانە
بەردەوام و ئامادەن، كە یەكەمیان غیابی زانستی بوو بۆ جێبەجێ كردنی ئیشەكە و ئەم
غیابانە گەورەترین گرفتیان بۆ بەردەوام بوونی ئەم پڕۆژەیە ساز كرد. ئەگەر گەرەكمان
بێ بە كورتی دەركەوتی ئەم غیابە واتە غیابی زانستی دەست نیشان بكەین ئەتوانین
ئاماژە بەم خاڵانە بدەین:
ـ نەبوونی
پڕۆژەیەكی گونجاو، تۆكمە و پێناسەكراو و كۆنكرێت.
ـ نەبوونی
(هێزی مرۆیی) خاوەن ئەزمون.
ـ نەبوونی
(مادەی پەروەردەیی) تایبەت.
ـ
بیرنەكردنەوە لە فێرخواز لە رووی تەمەن و ئاست و پلەی خوێندنەوە.
سەرەڕای ئەو
خاڵانەی باسكران، زۆر شوێن و لایەن دەستیان دایە كارەكە و بەشێكیشیان تا ئێستا
بەردەوامن. بەڵام بەداخەوە كە سەیری نامیلكە و میتۆدی كارەكان ئەكەی پڕن لە هەڵەی
زانستی و هیچ ئیرادەیەكیش نابینی بۆ گۆڕان و چاكسازی پڕۆژەكەیان. نازانم تا كەی
ئەتوانن ئەو جەماوەری كە تاك و تەرا هەیانە بە دروشم و هانەی نەتەوەییەوە رابگرن و
خۆ نەبان كەن لە واقیع و زانست و ئەو كێشانەی لە هەناوی پڕۆژەكەماندا ئامادەن.
سەبارەت بە
بەشی كۆتایی پرسیارەكەتان وەك دەزانن "كۆڕی زانستیی زمانی كوردی" لە ئەنجامی
بەڕێوە چوونی "كۆنگرە‌ی زانستیی فێركاریی زمانی كوردی" بە هە‌ڵبژاردنی
20 كەس لە نووسەر و رۆشنبیر و زمانزانانی كوردستانی ئێران، ساڵی 1381 لە تاران
دامە‌زار و رەواییە‌تی خۆی لە كۆی دە‌نگی نووسەران و ئەدیبان و رۆشنبیرانی
كوردستانی ئێران وە‌رگرتووە. پێشتر لەلایەن «ئە‌نستیتۆی كوردستان» لە تاران و
لەلایەن ئە‌ندامانی «ئە‌نجوومە‌نی پەیڤ»ەوە كاتی خۆی ئامانجە‌كانی بەستنی
كۆنگرە و پێكهێنانی ئەم كۆڕە روون كراوەتەوە. بەڵام وەك وەڵامێك بۆ پرسیارەكەی
بەڕێزتان پێویستە ئاماژە بەم چەند خاڵەی خوارەوە بكەین:
بەستنی
كۆنگرە‌ی فێركاریی زمانی كوردی لە تاران، سەرەتا بە مەبەستی تاوتوێ كردن و
لێكدانەوە و شیكاریی رەوتی فێركاریی زمانی كوردی بوو كەلە گەلێك شوێن و ناوەند لە
ناوچە و شارە جۆراوجۆرەكانی كوردستانی ئێران و تەنانەت ناوەندی زانستگە و
فێرگەكانی شارە فارس نشینەكانیش لەلایەن كەسایەتیی رەسمی و ناڕەسمییەوە، دەستی
پێكردبوو و ئومێدیش ئەخوازرا ئەم مەبەستانە بپێكێت:
1
ـ دیاری كردنی مێتۆدێكی یەكگرتوو بۆ فێركردنی زمان.
2
ـ دیاری كردنی لێژنەیەكی زانستی بۆ:
چاوەدێری
كردنی رەوتی فێركردنی زمانی كوردی لە هەموو قۆناغەكاندا.
دیاری كردنی
سەرچاوەی تایبەت و زانستیانە بۆ خوێندكارانی زمانی كوردی.
دیاری كردنی
سەرچاوەیەكی یەكگرتوو بۆ فێركردن یان دامەزراندنی لێژنەیەكی تایبەت بۆ ئەم ئەركە.
رێككەوتن
لەسەر چۆنیەتیی بەڕپوە بردنی ئەزموونی قۆناغە تایبەتەكان.
رێككەوتن
لەسەر چۆنیەتیی بەخشینی بڕوانامە بە دەرچووانی ئەزموونەكان.
3
ـ دیاری كردنی ناوەندێك بۆ كۆبوونەوەی لێژنەی زانستی و مامۆستایانی فێرگەكان بە
شێوەی مانگانە، وەرزانە یان ساڵانە. (بەپێی پێداویستی).
دواتر كە
لەگەڵ زۆر لایەن و كەس و تاقم و ناوەندە ئەدەبی و روناكبیرییەكان قسە كرا و بیروڕا
ئاڵوگۆڕ كرا، بە شێوەیەكی گشتی هاتینە سەر ئەو قەناعەتە ئەو مەبەستانە ئەتوانرێ
بەشێك بێ لە پڕۆژەیەكی گەورەتر و ئەتوانین هەندێك مەبەست و ئەنجامی دیكەش بە
بەستنی كۆنگرەكە بپێكین و لەم رێگەوە
لیژنەیەك دیاری بكەین بۆ دامەزراندنی كۆڕێك كە بتوانێ كاری زانستیانە و بابەتیانە
لەسەر زمانی كوردی بكات.
بەداخەوە ئەو
كۆڕە تا ئێستا نەیتوانیوە مۆلەتی یاسایی بۆ خۆی جێبەجێ بكات و لەبەر نەبوونی
مۆلەتی یاسایی و شوێنی تایبەت و گرفتی باری ماڵی و رێكنەخستنی ئیدارە و پێكهاتەی
خۆی وەك ناوێك ماوەتەوە. هەڵبەت بڵێم ئەم ناوە تا ئێستا ئەم كارانەی كردووە: چاپ و
بڵاوكردنەوەی 3 ژمارەی زمانەوان، چاپی كتێبی «بنەماكانی وشەسازی» نووسینی
"كامران رەحیمی" كە هەموو ئەندامان وەك ویراستاری كارەكە دەوریان بینیوە
و ئامادەكردنی دوو ژمارەی 4 و 5ی زمانەوان (لەبەر گرفتی باری ماڵی و ئیداری چاپ و
بڵاو نەبوونەتەوە).
ئە‌مانە وەك
پێویستیی بنچینە‌یی چالاكیی فەرهەنگی و رۆشنبیریی ئە‌وكاتە و تەنانەت ئێستاش
لەو زە‌روورە‌تانە بوونە ئێمە وەك خۆمان هە‌ستمان پێكرد و بەرەو پێشوازی
چووین، و مەبەست لەو هە‌نگاوە‌ش چارە‌سە‌ركردنی هەندێك كێشەی سە‌رە‌كی و زە‌مینە
خۆشكردن و دەست پێشخە‌رییە‌ك بووە بۆ كاركردن و ئاوڕدانەوەیەكی جیددی و سە‌ردە‌میانە
لە زمانی كوردی.
هەڵبەت لە
بیری نەكەین مێژووی كورد و خە‌باتی سیاسی ـ فەرهەنگیی كورد بە درێژایی تە‌مە‌نی
خۆی لە سەرنج و گرنگیدان بە زمانی كوردی بێبە‌ری نە‌بووە و هە‌ركارت دە‌رفە‌تێك
هە‌ڵكە‌وتبێ و دە‌سە‌ڵاتێكی كوردی ساز بووبێ یان بووژابێتە‌وە، یەكەم فاكتە‌ری
بنەڕەتیی، زمان بووە كە كە‌وتۆ‌تە گە‌ڕ و بەرجەستە بۆتەوە. وەك وترا ئامانجی
سەرەكیی لە دامە‌زران و بەڕێوە بردنی ئەو كۆڕە و زنجیرە دانیشتنە‌كانی كۆڕی
زانستیی زمان لای من و تا ئەو جێگەیە‌ی ئاگادارم لای ئە‌ندامانی كۆڕە‌كە‌ش،
وەڵامدانە‌وە‌یە‌كە بە‌و عە‌شق و شە‌وقە‌ی لە دە‌روونماندا بۆ زمانی نە‌تە‌وە‌كە‌مان
هە‌مانە و بەپێی توانا هە‌وڵێكە بۆ چارە‌سە‌ركردنی هەندێك كێشەی سەرەكیی زمانی
كوردی لەم بە‌شە‌دا.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر