ململانێی پێكەنینی تاڵ و گریانی شیرین لە شیعری "شامی كرماشانی"دا

جەلیل ئاهەنگەرنژاد

وەرگێڕانی: شەریف فەلاح

دەلێن: ئاخۆ شێعر چییە؟ "ئاه سینە سوزی كز جگر خیزد/ نوای دردمندی كز دل دیوانە برخیزد"

ئەم بەیتە شێعرە ساڵانێكی زۆرە لەبەرمە و هیچكاتێ لەگەڵ تاریف و پارامێترە ئەكادیمییە ئەمڕۆییەكاندا نایەتەوە، بەڵام دەربڕی بەسێك لە دادە و تایبەتمەنییە واتاییەكانی بەرهەمە ئەدەبییە گشتگیرەكانە. بەرهەمگەلێك كە بە ئاسانی دەچنە دونیای زەینیی هەر شاعیر، یان بەردەنگێكەوە و هێندە سەمیمی و لەبەردڵانن، لەناكاو لەسەرووی خانەی هەستی بەردەنگی بەهەستدا جێگا دەگرن.

چ هۆكارگەلێك دەست دەدەنە دەستی یەكتر كە هەندێ بەرهەم، بەم چەشنە لەگەڵ خوێنەر و گوێگری تایبەت و گشتی دەبنە هاوەڵ و نەوە دوای نەوە خێوەتی سادەیی و ساكاریی ناوەرۆكیان لە زەینی بەردەنگێكی هەڵدەدەن؟ بۆ وەڵامدانەوه بەم چەشنە پرسیارانه پێویست بەوە ناكات بەدوای خەسڵەت و سەرچاوە و ژێدەرەكاندا بگەڕێین، بەڵكوو دەتوانین بە رێكارێكی سادە، بگەینە سیمای رواڵەتی و واتایی ئەم چەشنە شیعر و بەرهەمانە بگەینە هەندێ وەڵامی پوختە. بەگشتی ئەم چەشنە بەرهەمانە بەدوای واتاگەلی خەیاڵی و ئەبستراكەوە نین. خۆیان لە دەستەواژەگەلی قورس و نامۆ بەدوور دەگرن و لە وشه ‌و دەستەواژەگەڵیك كەڵك وەردەگرن كەلە كۆزەین و هەنبانەی وشە كۆمەڵایەتییه گشتییەكانی كۆمەڵگە دان و نامۆ نین. بەگشی ئەم وشانە لەگەڵ كەڵكەڵە، ئامانج، دڵەڕاوكێ و هیوا و ئومێدەكاندا گرێی دراوە.

دیمانەیەك لەگەڵ نووسەر و وەرگێڕ رەزا شەجیعی

سازدانی: شەریف فەلاح

 شەریف فەلاح: كورتە مێژووی زمانی كوردی چۆن پێناسە دەكەی، رەگ و رەچەڵەكی دەچێتەوە سەر كام یەك لە بنەماڵە زمانییەكان، خاڵی جیاوازی و هاوبەشیان لەگەڵ زمانی فارسی كەلە ناوچەیەكی جوگرافیایی هاوبەش دان، كامانەن؟

رەزا شەجیعی: سەبارەت بە بەشی یەكەمی پرسیارەكەت:

كەونینەناسان، شارستانیەتێكی مرۆڤایەتیی هاوشێوەی دێرینیان بەرچاو كەوتووە، كە دوای تەواو بوونی چەرخی تازەی بەردین، لەسەر رووبەرێكی زۆر بەرفراوانی سەرزەمینەكانی جیهانی كۆندا بڵاو بۆتەوە. لێرەوە زانایان گەیشتوونەتە ئەوەی بڵێن هەبێ‌‌ و نەبێ‌ ئەم شارستانیەتە چۆن هاوشێوە ‌و یەكە، دەسكردی یەك گەلە. لەگەڵ لەبەرچاو گرتنی ئەوەی شوێنەوار ‌و پاشماوەكانی ئەو شارستانیەتە هەر لە هیندوستانەوە بگرە تا ئەورووپای بە جارێ‌ گرتۆتەوە، ناوی ئەو گەلەیان بە هیند ‌و ئەورووپایی دیاری كردووە. ئەو گەلە وەك دەڵێن لەگەلێ‌ هۆز پێكهاتبوو، پێش ئەوەی ئەم هۆزانە بكەونە كۆچ ‌و بڵاو ببنەوە، لە نیشتمانە كۆنەكەی خۆیاندا بە درێژایی دەشتەكانی خۆرهەڵات و باكووری خۆرهەڵاتی دەریای قەزوپن (خەزەر) نیشتەجێ‌ ببوون. هەمووی ئەو هۆزانەش كە بەگشتی ئەو گەلەیان لێ‌ پێكهاتبوو، بە یەك زمان دەئاخافتن. ئەم زمانەش كە گەلانی ئاریایی ئیمڕۆ پێی دەدوێن هەمووی لەو زمانە هاوبەشەی زوویانەوە، لقیان هاویشتووە ‌و جیا بوونەتەوە.

دیمانە لەگەڵ ئەمین رەحیمی نژاد (رێوار)

توێژەر و شارەزای زمان و خەڵکی گێڵانغەربی کرماشان

سازدانی: شەریف فەلاح

پ: ھەروەک دەزانین زمان وەک یەکێک لە سەرەکیترین توخم و پێکھاتەکانی نەتەوە، لە پڕۆسەی نەتەوەسازیدا دەوری بەرچاو دەگێڕێت و کرماشانیش وەک یەکێک لە پارێزگا کوردنشینەکانی رۆژھەڵاتی کوردستان تێیدا چەندین زاراوە و بە زاراوەی جۆراوجۆر ھەیە و دەبینین چەندین ساڵە ئەو زاراوانە لەگەڵ دیالکتەکانی ھەورامی و کورمانجیی سەروو شانبەشانی کورمانجیی ناوەڕاست (سۆرانی) گەشەیان کردووە و بەرھەمیان پێ دەخولقێ، بەڕای جەنابت ئەم حەرەکەتە بۆ زمانی یەکگرتووی کوردی گرفتە یان دەرفەت؟

ئەمین رەحیمی نژاد: ئەگەر بمانەوێ تەنیا لە روانگەی زمانەوانییەوە لەم پرسە بڕوانین، ئەوەیە کە ئەگەر ھەر زاراوە و دیالکتێک بۆ خۆی گەشە بکات، شتێکی باشە و مافی سروشتیی ئاخێوەرەکانیە و دەبێ پشتگیریی بکرێت، بەڵام ئەگەر لە روانگەی کۆمەڵایەتییەوە لێی بڕوانین کە مەبەستمان روانگەی زمانناسیی کۆمەڵایەتییە،

دیمانە لەگەڵ کامران محەمەد رەحیمی، نووسەر و توێژەری ئیلامی

سازدانی عەلی حەیات نیا ـ کرماشان

         و: شەریف فەلاح

 عەلی حەیات نیا: وەک یەکەم پرسیار بفەرموون لەبەرچی کولتووری رەخنەگرانە لە کۆمەڵگای ئێمەدا جێگای نەگرتووە و سەقامگیر نەبووە؟

کامران محەمەد رەحیمی: لە ناوچە کوردنشینەکان بۆشایی و کەلێنی کولتووری رەخنەگرانە، نەبوونی کەش و دۆخی لێکدانەوە و تاوتوێ گەیشتۆتە ئەوپەڕی خۆی و زۆربەی قەڵەم بەدەستان لە ھەمبەر بەرھەمە فەرھەنگییەکان چ باش، چ خراپ، بێدەنگی ھەڵدەبژێرن و ئەگەریش شتێکی ئەوتۆ لەم بارەوە بڵاو دەکرێتەوە، یان تژییە لە شکاندن یان وەسف و پێداھەڵگوتن و لەلایەکی دیکەشەوە ئەوەی کە دەنووسرێ دەبێ بێ ئەملا و ئەولا لە فیلتەری باند و تاقم و گرووپەوە بگوزەرێت. نەبوونی کولتووری رەخنەگرانە بۆتە ھۆی جۆرێک لە خۆ نوێنی و خۆبەزلزانی لە ناخماندا و لەڕاستیدا کۆمەڵگەی نووسەرانمان لەم بارەوە، کۆمەڵگەیەکی بێدەنگ و نائەکتیڤە و چیرۆکی ئێمە چەشنی نەخۆشێکە کە پێی وایە لەشساغە. مەیل و حەزی نووسین تەنانەت لەناو توێژی خوێنەوار و ئەکادیمیەکانیش زۆر لاوازە و لەلایەکی دیکەشەوە زۆربەی روانگە و بۆچونەکانمان یان گریمانەن یان بەبێ رێفرێنسن و ئاماژەدان بە سەرچاوە دەخرێنە روو. بەپێی نەریتێکی کولتووری بۆ سەلماندنی رایەک، ھەموو کات لە شێعرێک کە لەبەر دەست دایە وەک شاھید و بەڵگە دەھێنینەوە.

دیمانه‌ له‌گه‌ڵ نووسه‌ر و وه‌رگێڕ فه‌رشید شه‌ریفی

سازدانی شه‌ریف فه‌لاح

1 ـ له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كاری وه‌رگێڕان و به‌ تایبه‌ت وه‌رگێڕانی جۆراوجۆرت كردووه‌ چ پێناسه‌یه‌كت بۆ وه‌رگێڕانی ده‌قی ئه‌ده‌بی هه‌یه‌ و جیاوازیی له‌گه‌ڵ ده‌قه‌كانی تر چییه‌؟

وه‌رگێڕان خۆی له‌ ڕاستیدا دیاره‌ چه‌ندین جۆری هه‌یه‌، به‌ هه‌موو بواره‌كانه‌وه‌ و له‌ هه‌موو لقه‌ جۆراوجۆره‌كانی ئه‌ده‌ب و مێژوو و كۆمه‌ڵناسیی و ته‌نانه‌ت ده‌قه‌ تیجاریی و بازرگانییه‌كان. به‌ڵام هه‌ر هه‌مووشیان خاڵێكی هاوبه‌شیان هه‌یه‌، ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌ چوونكه‌ وه‌رگێڕان له‌گه‌ڵ زماندا سه‌روكاری هه‌یه‌ و یان با بڵێین له‌گه‌ڵ وشه‌دا سه‌روكاری هه‌یه‌، كه‌واته‌ ده‌توانین بڵێین هه‌موویان وه‌رگێڕانی ئه‌ده‌بین و به‌شێكن له‌ ئه‌ده‌بیات؛ به‌ڵام یه‌ك شت هه‌یه‌ كه‌ ده‌قی ئه‌ده‌بیی له‌وانی دیكه‌ جیا ده‌كاته‌وه‌، ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌ كه ‌«فه‌زا» یان «كه‌شوهه‌وا» له‌ ده‌قی ئه‌ده‌بیدا جیاوازه‌. بۆ نموونه‌ وه‌رگێڕانی شێعر، چیرۆك یان ڕۆمانێك جگه‌ له‌ وه‌رگێڕانی وشه‌ و ده‌سته‌واژه‌ و واتا و ناوه‌ڕۆكی ده‌قه‌كان، پێویستی به‌ گواستنه‌وه‌ی فه‌زای چیرۆكه‌كه‌ هه‌یه‌. هه‌ست و ئیحساسێك له‌ هه‌ندێك ده‌قی ئه‌ده‌بیدا هه‌یه‌، به‌ وشه‌ وه‌رناگێڕدرێته‌وه‌.

ئەدەبی زارەکی و تایبەتمەندییەکانی/ لە دیمانەیەک لەگەڵ رەسووڵ سوڵتانی

ئامادەکردنی شەریف فەلاح

 شەریف فەلاح: ئەگەر بمانەوێ بە شێوەیەکی گشتی پێناسەیەکی ئەدەبی زارەکی بکەین، دەبێ لەسەر بنەمای چوار کۆڵەکەی گرنگی ١ ـ بەیت ٢ ـ لاوک ٣ ـ حەیران ٤ ـ پەندی پێشینیان لەنگەر بگرین، رای بەڕێزت لەم بارەوە چییە؟

رەسووڵ سوڵتانی: دیارە ئەوەی تۆ باسی دەکەی، واتە ئەدەبی زارەکی، لەراستیدا تاوتوێ کردنی ئەدەبی زارەکی بەبێ ھەرکام لەو ژانر و لایەنانە، پڕ لە کەموکووڕی و نوقسان دەبێ. راستە ئەوانە کۆڵەکە و باشتر بڵێین بناغەی ئەدەبی ئێمەن. لە ھەرکام لەو ژانرانەدا بە شێوەیەک روخسارەکانی ژیانی رابردووی کوردەوارییەکەی خۆمان بەدی دەکەین. پەندی پێشینیان پڕە لە روانینی فەلسەفیی کورد بۆ ژیان، حیکەتی ژیان. ئێمە لە ئاوێنەی پەندەکاندا بۆمان دەردەکەوێ کە کورد چۆن لە مەسەلە گرنگەکانی پێوەندیدار بە ژیانەوە، ورد بۆتەوە.

دیمانە لەگەڵ چەنگیز ئیقباڵی، شاعیر و هونەرمەندی پەیكەرتاشی كورد

سازدانی: شەریف فەلاح

1 ـ لە سەردەمێكدا كە باس لە پسپۆڕیی بوارە هونەرییەكان و ئەكادیمی و پۆلێن بەندیی ژانرە ئەدەبی و هونەرییەكان دەكرێت، لەبەر چ هۆیەكە جەنابت سێ‌ بواری شیعر، چیرۆك و هونەری پەیكەرتاشیت بۆ كاركردن هەڵبژاردووە، پێت وا نییە ئەگەر یەك بوارت هەڵبژاردبایە سەركەوتووتر دەبوویت؟

چەنگیز ئیقباڵی: هووێه‌که‌ی بو چه‌ن خالێک ده‌گه‌رێته‌وه‌ که‌ به‌ هیوام بتوانم ئاماژه پێان بیکه‌م. به‌لێ ئه‌مه‌ راسته‌ له‌ دونیاێ ئه‌مروو ئه‌م بوارانه‌ زور چونه‌ته‌ پێش و هه‌رکامه‌ێان دونیایکی تایبهْت به‌ خویاندا هه‌ێه. به‌لام هه‌لومه‌رجه‌که‌ لاێ ئێمه جیاوزیکی یه‌کجار زورێ هه‌یه‌. ده‌سپێکردنی من سه‌ره‌تا له‌ رێگه‌ێ ئه‌ده‌بیاته‌وه‌ بوو، و هه‌ر له‌م رێگه‌وه‌ ده‌ستم به‌ ناسینی خوم و ده‌وروبه‌رم کرد. به‌ڵام هاوکات هه‌زیشم له‌ هێڵکاری و هونه‌ره‌ جوانه‌کانیش هه‌بوو.  وه‌ ئه‌مانه هه‌موێان ببون به‌ که‌ڵکه‌ڵه‌ی مێشکی من. به‌ هووێ ئه‌وه‌ی له‌و سه‌رده‌مه‌ی که‌ من ده‌ستم به‌ کار کرد هیچ ناوه‌ندیک بو فێرکردنی هونه‌ر نه‌بو له شاباد. به‌ ناجار به‌ شێوه‌یکی خوپه‌روه‌رانه ده‌ستم به‌ کار کرد. به‌شیک له‌ به‌ر هه‌ژاری و ده‌سته‌نگی من و به‌شێک به‌ خاتری گرنگی نه‌دانی کومه‌ڵگا به‌ گشتی به‌ هونه‌ر بوو به هووی ئه‌مه‌ که من دره‌نگتر رێگه‌ی په‌روه‌رده‌ له‌ بواری هونه‌ردا ده‌ست پێبکه‌م.

مێژووی رۆژنامەگەریی کوردی لە رۆژھەڵاتی کوردستان و گۆڤاری "سروە" لە دیمانە لەگەڵ ئەحمەد قازی

سازدانی: شیروان یاری

وەرگێڕانی: شەریف فەلاح

ـ بەڕێز ئەحمەدی قازی بەو پێیەی پاش سەرکەوتنی شۆڕشی گەلان لە ئێران، ئێوە یەکێک لە پێشەنگانی  خاوەن ئەزموون و بە پێشینەی بواری رۆژنامەگەریی کوردی بوون کە بە گۆڤاری "سروە"وە دستتان پێکرد، پێمان خۆشە سەرەتا لەبارەی کورتە مێژووی  رۆژنامەگەریی کوردی لە رۆژھەڵات بۆمان بدوێی کە بەڕای ئێوە بۆ کەی دەگەڕێتەوە و چ کەسانێک لە دەستپێک و وەگەڕ خستنی ئەم رێگا پڕ ھەوراز و نشێوەدا دەوریان ھەبووە؟

ئەحمەد قازی: سەرەتا وێڕای دەستخۆشی لە ھەوڵ و ماندووبونە ژۆرنالیستییەکانی سیروان، ھیوای بەردەوامیتان بۆ دەخوازم. رۆژنامەگەری یان ژۆرنالیزمی کوردی لە رۆژھەڵاتی کوردستان، خاوەن مێژوویەکی تایبەتە، ئەگەر بمانەوێ لە روانگەیەکی گشتییەوە بڕوانینە مێژووی رۆژنامەگەری لە لە ئێران و جیھان، باسێکی دوورو درێژ و تێروتەسەل ھەڵدەگرێت، بەڵام لەم دەرفەتە کورتەدا تەنیا دەمەوێ بپەرژێمە سەر تاوتوێ و شیکردنەوەی مێژووی چاپەمەنی و رۆژنامەگەری لە رۆژھەلاتی کوردستان. بۆ شرۆڤە و شیتەڵکاریی ئەم پرسە، دەبێ ئەم مێژووە بەسەر سێ دەورەدا دابەش بکەین: یەکەم قۆناغ دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای سەدەی بیستەم ھەتا ساڵی ١٩٤٥ی زایینی و دەوەری دووەمیش لە ساڵی ١٩٤٥ەوە ھەتا ساڵی ١٩٧٩، واتە ھاوکاتە لەگەڵ سەرکەوتنی شۆڕشی گەلانی ئێران و قۆناغی سێیەمیش لە ساڵی ١٩٧٩وە دەست پێدەکات و ھەتا ئێستا درێژەی ھەیە.

پێگه‌ى ئه‌ده‌بى مناڵان له‌ رۆژهەڵاتی كوردستان

شه‌ریف فه‌لاح 

به‌رایى:

سه‌رنجدان به‌ ئه‌ده‌بیاتی منداڵان له‌لایه‌ن ئێمه‌ كوردانه‌وه‌ دواتر و دێرتر له‌ هه‌موو نه‌ته‌وه‌كانی تر ده‌ستی پێكردووه‌، ئه‌گه‌ر له‌ رۆژئاوا «جیمز جان وی» – رۆحانی مه‌سیحی- یه‌كه‌مین كتێبی له‌ ساڵی ۱۶۷۱ زایینی بۆ منداڵان نووسی و له‌ ئه‌مریكا یه‌كه‌مین خوێندنگه‌ی منداڵانی ته‌مه‌نی ۹ به‌ره‌و ۱۶  ساڵ له‌ ساڵی ۱۸۰۳ زایینی داده‌مه‌زرێت  و له‌ ئێرانیشدا له‌ ساڵی ۱۳۴۱ هه‌تاوی، ئه‌نجومه‌نی كتێبی منداڵ داده‌مه‌زرێت. ته‌واوی ئه‌مانه‌ باس له‌وه‌ ده‌كه‌ن كه‌ نه‌ته‌وه‌ جیاوازه‌كان له‌مێژه‌ بۆ به‌ده‌ستهێنانی ئامانجه‌كانی خۆیان و سازدانی كۆمه‌ڵگایێكی ئایدیال ئه‌م ره‌وته‌یان ده‌ست پێكردووه‌ و بۆ پێشڤه‌بردنی ئه‌ده‌بیاتی منداڵان هه‌وڵێكی زۆر ده‌ده‌ن، به‌داخه‌وه‌ به‌ هۆی جۆراوجۆرى سیاسى، كۆمه‌لایه‌تى ئێمه‌ هێشتاكه‌ له‌ سه‌ره‌تای رێگه‌ داین، هه‌رچه‌نده‌ ره‌نگه‌ بتوانین ئه‌وه‌ش بڵێین كه‌ ئێمه‌ش له‌م چه‌ند ده‌یه‌ی دواییدا سه‌رنجمان داوه‌ته‌ ئه‌ده‌بیاتی منداڵان و ده‌ستمان پێكردووه‌ و جێگه‌ی خۆشحاڵییه‌ كه‌ چووینه‌ته‌ ریزی ئه‌م بزووتنه‌وه‌ جیهانیه‌وه‌ هه‌رچه‌نده‌  ره‌وته‌كه‌ پچڕ پچڕ و له‌رزۆكى و لاوازیى زۆرى پێوه‌ دیاره‌ كه‌ هۆیه‌كانى له‌ چوارچێوه‌ى ئه‌م وتاره‌دا ناگونجن.

بەرهەمێکی دیکەی عەلی‌ئەشرەف دەروێشیان کرایە کوردی

چیرۆکەکانی ئەو ساڵانە، لە نووسینی عەلی‌ئەشرەف دەروێشیان نووسەری کوردی خەڵکی کرماشان، لەلایەن شەریف فەلاح شاعیر و وەرگێڕی ڕۆژهەڵاتی کوردستانەوە وەرگێڕدرایە سەر زمانی کوردی.

 ئەم بەرهەمە پێنجەمین بەرهەمی وەرگێڕانی شەریف فەلاح و نۆیەمین کتێبی چاپکراوییە کە بە قەبارەی بچووک و لە دووتوێی 108 لاپەڕە و بە ئەژماری 100 دانە لەلایەن "چاپەمەنیی مانگ" لە بانە چاپ و بڵاو کراوەتەوە.

 چیرۆکەکانی ئەو ساڵانە، چوار چیرۆکی درێژی مێرمنداڵانی لەخۆ گرتووە کە بە قەڵەمی پڕ لە سیحری عەلی ئەشرەف دەرێشیان، نووسەری ناوداری کوردی فارسی نووسی کرماشان و بە ناوەرۆکی سیاسی، بەڵام بە زمان و دەربڕینی منداڵانە نووسراون و باس لە دۆخی کۆمەڵگەی کرماشان لە ساڵانی سەرەتای شۆڕشی گەلانی ئێران دەکات.

 ئەم چوار چیرۆکەی دەروێشیان لە ساڵانی ڕابردوودا بە فارسی هەرکامەیان بەجیا چەند جار چاپ کراون و جارێکیش پێکەوە و لەژیر ناوی "قصەهای آن سالها" چاپ و بڵاو کراوەتەوە.