وەرگێڕانی: شەریف فەلاح
دەلێن: ئاخۆ شێعر چییە؟ "ئاه سینە سوزی كز جگر خیزد/
نوای دردمندی كز دل دیوانە برخیزد"
ئەم بەیتە شێعرە ساڵانێكی زۆرە لەبەرمە و هیچكاتێ لەگەڵ
تاریف و پارامێترە ئەكادیمییە ئەمڕۆییەكاندا نایەتەوە، بەڵام دەربڕی بەسێك لە دادە
و تایبەتمەنییە واتاییەكانی بەرهەمە ئەدەبییە گشتگیرەكانە. بەرهەمگەلێك كە بە
ئاسانی دەچنە دونیای زەینیی هەر شاعیر، یان بەردەنگێكەوە و هێندە سەمیمی و
لەبەردڵانن، لەناكاو لەسەرووی خانەی هەستی بەردەنگی بەهەستدا جێگا دەگرن.
چ هۆكارگەلێك دەست دەدەنە دەستی یەكتر كە هەندێ بەرهەم،
بەم چەشنە لەگەڵ خوێنەر و گوێگری تایبەت و گشتی دەبنە هاوەڵ و نەوە دوای نەوە
خێوەتی سادەیی و ساكاریی ناوەرۆكیان لە زەینی بەردەنگێكی هەڵدەدەن؟ بۆ وەڵامدانەوه
بەم چەشنە پرسیارانه پێویست بەوە ناكات بەدوای خەسڵەت و سەرچاوە و ژێدەرەكاندا
بگەڕێین، بەڵكوو دەتوانین بە رێكارێكی سادە، بگەینە سیمای رواڵەتی و واتایی ئەم
چەشنە شیعر و بەرهەمانە بگەینە هەندێ وەڵامی پوختە. بەگشتی ئەم چەشنە بەرهەمانە
بەدوای واتاگەلی خەیاڵی و ئەبستراكەوە نین. خۆیان لە دەستەواژەگەلی قورس و نامۆ
بەدوور دەگرن و لە وشه و دەستەواژەگەڵیك كەڵك وەردەگرن كەلە كۆزەین و هەنبانەی
وشە كۆمەڵایەتییه گشتییەكانی كۆمەڵگە دان و نامۆ نین. بەگشی ئەم وشانە لەگەڵ
كەڵكەڵە، ئامانج، دڵەڕاوكێ و هیوا و ئومێدەكاندا گرێی دراوە.
كرماشان وەك گەو‌رەترین شاری كوردنشینی ناوچە
كوردنشینەكانی ئێران، خاوەنی گەلێك لەم دەقە ئەدەبییانەیە. ئەدەبیاتی كوردی لە
سەرچاوە و فاكتەرە واتاییە فەرهەنگییەكانی ئەم دەڤەرە، پشكێكی بەرفراوانی لە
جوغرافیای ئەدەبی كوردیدا هەیە و لە دیالكت و لقە جیاوازەكانی ئەم زمانەدا
گەیشتۆتە ئاستێكی بەرز، كەوایە سروشتییە كە بڵێین: "بیاڤ و نێوەندی ئەدەبی
كوردیی كرماشانیش تژییە لە خەسڵەت و لقەكانی دیكەی تایبەت بە ئەدەب. لەم لقە
ئەدەبییانەدا رووبەڕووی ناوگەلێكی بەرز و مانا دەبینەوە كە لەنێویاندا
"شاهموراد موشتاق وەتەندووست"
ناسراو بە (شامی) كەسێكی بەناوبانگ و ناو بەدەرەوەیە. شاعیریك كە نە
پرستیژی شاعیرانی هاوچەرخی خۆی رەچاو دەكرد، نە بەخت و رۆژگاریش نیعمەتی بینایی
رواڵەتیی كامڵی پێ بەخشیبوو و نە بەخشندەی خیلقەت كەشكۆڵی سەرشانی بە گەنجی
رەگاوڕەنگەوە رازاندبۆوە. تەنیا بە وتەی گێڕەرەوەی هاوسەردەمەكانی لە لەناو پێچ و
خەمی یەكێك لە كۆڵانە تەبگەبەرەكانی كرماشاندا دەروێش ئاسا و لەوپەڕی بێدەرەتانیدا
دەژیا و كاسبێكی سادەی گەڕۆك بوو كە زۆر جار لە رەوت و رەوڕەوەی ژیاندا ئازار و
ئاستەنگی زۆری بۆ هاتە پێش.
لەلایەك ئەگەر گرفتی بینایی نەبایە، لەوانە بوو ئەو
هەوڵانەشی بۆ بژیویی ژیان لێ زەوت كرابا و رووناك دەروونییەكەی رووبەڕووی چارەڕەشی
ببوایەتەوە. ئەو سەردەمانێك لە گەڕەكی چەنانی دەژیا، ساڵانێكی زۆره لە بەهەشتی
زەینی زۆرێك لە لایەنگر و ئۆگرانی شیعری كوردی لە هاتوچۆدا بووە. شامی كە ساڵی
1363ی هەتاوی كۆچی دوایی كرد، ئیتر نەتەنیا لە دنیای رووناك دەروونەكان، بەڵكوو لە
گوڵستانی رۆچنە دوور و نزیكەكەكانی دڵی لایەنگرانیدا خۆی دەنوێنێ.
دەگمەن كەسێك هەڵدەكەوێ كە ئاشنای كرماشان و فەرهەنگ و
ئەدەبیاتەكەی بێت، بەڵام بۆ چەندین جار شیعرەكانی "شامی كرماشانی"ی
نەخوێندبێتەوە. "چەپكەگوڵ" گێڕانەوەی دنیای زەینیی شامی كرماشانییە،
دنیایەك كە ساڵانێكە هێشتا بۆ خوێنەر و بەردەنگەكانی تازەیە و قسەی بۆ وتن هەیە.
لەناو ئەم كۆمەڵە شیعرەدا، دەتوانین دیمەن و وێنەی جۆراوجۆر لە نیگەرانی بینین.
لایەن و توخمی هەستیاری بگرە هەتا خەسڵەتە كۆمەڵایەتی و هەندێ جار سیاسییەكان
هەموان دەتوانن شامی كرماشانی بە باشی بكەنە ئاوێنەی باڵانوێنی رۆژگارێك كە دۆخی
زاڵی ئەو سەردەمە لە هەمبەر خەڵكی كرماشاندا داینابوو. یەكێك لە بەناوباگترین
بەرهەمەكانی شیعری "كرانشینی"یە كە لەناو خەڵك زۆر جێگەی گرتووە. لەم
نووسراوەدا هەوڵ دەدرێت لایەنی واتایی و ناوەڕۆك و رواڵەتی ئەم شێعرە تاوتوێ و شەن
و كەو بكرێت.
شیعری "كرانشینی" شیعرێكی كۆمەڵایەتییە. لە
سەردەمی ژیانی "شامی"داهەندێ شاعیر و هۆنەری دیكەی كۆمەڵایەتی هەبوون كە
بە تێڕوانینێكی كۆمەڵایەتییەوە پەرژاونەتە سەر شیعر كە هەتا ئەمڕۆ دەیەی 90ی
هەتاوی ئەم جۆرە شیعرە گشتی و جەماوەریانه بوونەتە جێگەی سەرنجی زۆر خەڵك.
یەكێك لە گرنگترین خەسڵەتە دەروونییەكانی شیعر ئەم سەردەمە
كەوتە بەر سەرنجی توێژە جۆراوجۆرەكانی كۆمەڵ، هەمان توخمی شیعری كۆمەڵایەتییە كە
بە قووڵی رۆچۆتە ناخی دڵەكانەوە. ئەگەر پێناسەی ئەفلاتوون لەبارەی شیعر قەبووڵ
بكەین "ئامانجی سەرەكیی شیعر كاریگەری و رەخنە كردنە بۆ ناو دڵەكان"
(رەخنەی ئەدەبی، 308) دەكرێ شامی بە سەرقافڵە و رچەشكێنێك دابنێین كە شیعری لە
جوغرافیای فەرهەنگیی كوردیی كرماشانیدا كاریگەرییەكی بەرچاوی لەسەر هەست و دڵەكان
هەیە.
دەكرێ "كرانشینی" بخەینە خانەی شیعرە
ریالیستییەكانەوە، بەو تێبینییەی كە لەنێو بەرهەمە ریالیستییەكاندا، پتر لە هەر
شیواز و لقێك بە ریالیزمی سەرەتاییەوە نزیكە. "لە هەقیقەتدا ریالیزمی
سەرەتایی لە هەمبەر نواندنەوەی ورد، كامڵ و راستگۆیانەی ژینگەی كۆمەلایەتیی
هاوچەرخدا خۆی بە دەروەست دەزانێت، بەڵام ئەم خستنەڕوو و نواندەوەیە زۆر ساكار و
گشت فامە و هیچ رێكار و پارادایمێك ناخاتەڕوو" شامیش بە شێوەی ناخودئاگا لە
هەمبەر ئەم پەیمان و بەڵێنەدا خۆی بە دەروەست زانیوە و خۆی داوەتە دەم شەپۆلی ئەم
روانگەوە.
مەردم باینە دیار ئی بەدبەختییە
لە من بەدبەختتر وەی شارە نییە
شیعر بە واژەی "خەڵك" دەست پێدەكات. خەڵك، هاوار
و چریكەیەكە كە بێ قسە و ورتە لەلایەن شاعیرەوە كراونەتە بەردەنگ. شامی لە شیعرێكی
دیكەشدا هەمان كۆپلەی یەكەم دووپات دەكاتەوە و دیسان هاوار لە "خەڵك"
دەكات. ئەم دەسپێكە لەباری واتاییەوە دەكرێ بۆ بەردەنگ زۆر شیرین و جێگیر بێت.
چونكە لەباتیی وشەگەلی تر، سادەترین و لە هەمانكاتدا پاكترین وشە دەسپێك و
دەروازەی شیعرێكه چیرۆك ئاسا كە رەهەند و لایەنەكانی ژیانیان دەگێڕێتەوە.
شامی لە هیچ قوتابخانە و مەكتەبێك دەرسی نەخوێندبوو، بەڵام
بە وردی تێگەیشتبوو كە ئاخۆ چۆن چۆنی دەبێ لەگەڵ خوێنەر رووبەروو بیتەوە و رێزی
لێبگریت. لە ماوەی چەند سەدەی رابردوودا وشەی "خەڵك" شابەیتی زۆرێك لە
قوتابخانە گرنگە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكانی مرۆ بووە و نامیلكە و كتێبی زۆر لەم
بارەوە نووسراون. ئێستا شاعیری ئەم داستانەی ئێمەش ئەم وشەیە دەكاتە دوڕی
سەرخەزێنەی پاشا. بەم تێبینییەوە كە دەیهەوێ بە بانگهێشتی ئەوان، برینێك لە برینە
فەرامۆش كراوەكانیان وەبیر بێنێتەوە. سەرەتا نەختێ بیانخاتە پێكەنین و پاسان لە
پشت ئەم پێكەنینە تاڵەوە ئەوان وریا بكاتەوە. دوو وشەی "بەدبەختی و
بەدبەخت"یش وەك سەنتەری واتایی و كلیلی وشەی دیكەی ئەم بەیتە شیعرە دێنە
ئەژمار كە بەجۆرێك هەر جارە بە جۆرێك لەناو دڵی ئەم بەرهەمە بەرزەدا دەردەكەون و
بە جلوبەرگی جیاوازەوە خۆیان بە بەردەنگ نیشان دەدەن. لەراستیدا دەكرێ بڵێین ئەم گێڕانەوە بەیت و
هۆنراوە ئاسا كە بە خەڵك و چارەڕەشییەكانیانەوە دەست پێدەكات، لە هەر بەش و
گۆشەیەك لە ژیانی كۆمەڵاتەتی رەنج و ئازارە نەوتراەكانیاندا دەردەكەوێت. بە چەشنێك
كە هەر بەردەنگێك لە گۆشە و رەهەندی واتایی یەكەم بەیتی ئەم گێڕانەوەدا كاتێ
تێدەگا كە بەتەواوەتی سەربوردەی ژیانی ئەو، یان كەسوكاری نزیكیەتی، پێدەكەنێت.
سەرێك دەلەقێنێ و بەلایدا تێدەپەڕێ. بەڵام هەندێك لە خوێنەران رەهەندی یەكەم و
بەرجەستەی واتایی وەلا دەنێن و دەگەنە لایەن و رەهەندەكانی دووەم و سێیەمی ئەم
شیعرە. لێرە دایە كە دەكرێ بڵێین شیعری شامی بۆ هەر خوێنەرێك دەتوانێ وێستەگەیەك
بێت كە بەرادەی پانتایی زەینی سوودی لێوەربگرێ و لە خەرمانی رەنگاوڕەنگی
بەرهەمەكانیدا بەڕادەی توانایی كەڵكی لێوەر بگرێت.
لە شیعری "كرانشینی"دا بەگشتی لەگەڵ ئەو وشانە
بەرەوڕووین كە پتر لە گشت هەڵگری مانای هاوار و كسپەن و هەوراز و نشێوەكان لەم
گێڕانەوە ریالیستییەدا یان بەرچاو ناكەون، یان لە رۆڵی بەراورد كردندا دەست دەدەنە
خۆنوێنی و دەرخستن. بە واتایەكی تر دەتوانین شامی بە گێڕەرەوەی تاڵێ و
چارەڕەشییەكانی گشت كۆمەڵگەی كرماسان دابنێین.
لە ئاسمانی ئەم شیعرەدا چەندین قەلەڕەش دەفڕن و لەسەرزەویس
بێجگەلە ناكامی، شتێكی تر نابینین. دەكرێ بۆ بەڵگە ئاماژە بەم نموونانە بكەین و بە
چنینی ئەم وشانە فەزا و دۆخی كرنشینی باشتر وێنا بكەین: بەدبەختی، خەمین، نەفرەت،
سەگ، زستان، سپڵە، نۆكەر، بەچكە شەیتان، جوانەمەرگ، شەڕ و هەڵا، خەم و خەفەت، نانەجیب،
قاڵی سەگ، دڵ سووتاو، ماندوویەتی، نەفام، گەور، قومار، كوشتن، لێفەشڕە، ریسوایی،
خائین، شەرمەزاری، عیفریتە، گورگ، ئەم وشانە دەتوانن، رایەڵگەیەكی واتای شیعری
بخولقێنن كە شامی گێڕەرەوەیەتی. ئەو هاوار دەكات: "دوچار دەرد پنهانم وڵمكە!"
لە كۆڵانە تەنگەبەرەكانی ئەدەبیاتی هاوسەردەمی شاعیر لە
جوغرافیای زمانی فارسیشدا بەگشتی رووبەڕووی ئەم چەشنە ریوایەتە تاڵانە دەبینیەوە
كە دەڵێ لە لایەنە دەروونییە واتاییەكاندا لەگەڵ ئەم شیعرە پێوەندییەكی قووڵیان
هەیە. بە زمانێكی سادەتر شیعری سامی لەگەڵ حیكایەتی هاوجاخەكانی هاوپەیوەندییەكی
تایبەتی هەیە. ریوایەتێك كە "سادق چووبەك"ەكان لە چیرۆكی وەك
"قەفەس" باس لە ژیان دەكەن، یان دەرویشیان لە چیرۆكی "نیازی عەلی
نییە" گێڕدراونەتەوە كە هەموان خالێكی هاوبەشیان هەیە و هەودایەكی نەبینراو
ئەم ریوایەتە زەینیانەی لەگەڵ ژان و ئازاری هاوبەشی هەژاریی كۆمەڵگە گرێ داوە.
یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی كرانشینی، ریوایەتگەلی بچووك و
پەیتاپەیتایە لەدووتوێی ریوایەتێكی قووڵ و گشتیدا. دەڵێی چەندین حیكایەتی سادە
دەستیان ناوەتە ناو دەستی یەكتر هەتا
ریوایەت و حیكایەتێكی دوور و درێژ ساز بكەن و بینای بەرزی هەژاری و دەستەنگیی لە
شیعری شامی بە جوانترین شێواز هەڵبكەن. ئەم بەرهەمە سەرەتا بە ناساندنی هۆنەرەوە
دەست پیدەكات:
((بەندە
یەی نەفەر كرانشینم
چیو عەزیز مردی دایم غەمینم
نە خارج مەزەب، نە جوداس دینم
ئەر دەواد گیراس بكەر نفرینم
بەشكەم لەی دنیا دیتر نەمینم
راحەت بووم وەدەس كرانشینی...))
(واتە
ئەمن كەسێكی كرێچیم، كە چەشنی كەسێك كە ئازیزی مردبێت، هەموو كات خەم و ئازار
هاوڕێمە. هاودین و مەزهەبی ئەم خەڵكەم. ئەگەر دوعا و نزات كاریگەرە، نەفرینم بكە
هەتا لەمە زیاتر زیندوو نەمێنم و لەدەستی كرێچێتی ئاسوودە بم.) دیوانی شامی
كرماشانی، لاپەڕە 14.
گێڕەرەوەی ئەم بەرهەمە چریكەیە لە هەر بەشێكیدا گۆشەیەك لە
زەینی خۆی بۆ بەردەنگ دەخاتەڕوو و هەتا كۆتایی شیعرەكە هەموو لایەن و رەهەندەكانی
ژیانی شاعیر بۆ بەردەنگ و خوێنەر دەخاتەڕوو و ئەمەش كرانەوەی رۆچنەگەلێكی جیاوازه
بەڕووی خوێنەر و ئەو تەمومژە خەماویانەدا كەلە هەر گۆشەیەك نیشتووە، ئەمانە بە
تەنزێكی رەوان وێنا كراون، بە چەشنێك كە خوێنەر لە كۆتایی هەر بەشێكدا، بەوپەڕی
شەوقەوە چاوەكانی بەداوی بەشەكانی دیكەدا دەگێڕێت، هەتا پتر لە لایەنە شاراوەكانی
ئەم چەشنە ژیانه بكۆڵێتەوە. گێڕەرەوەی ئەم بەرهەمە هەرچەند لە نیعمەتی بینایی
بێبەش بووە، بەڵام لە دووتوێی ئەم شیعرەدا رووناكیی زەین دەبینین.
كەڵك وەرگرتن لە ئیدیۆم و مەتەڵ، یەكێكی تر لە لایەنە
بەهێزەكانی داهێنانی شاعیرە كە بە سوود وەرگرتنی بەجێ لەم توخمانە زمانی و
فەرهەنگییە، باشتر لەدڵی خوێنەردا جێی خۆی بكاتەوە. مەتەڵە فۆلكلۆری و جەماوەر
پەسەندە كوردییەكان كە پتر لە گشت، هەڵگری لایەنی جوانیناسانەی تەنزی تاڵ و
شیرینن، بەشێك لە هونەرەكانی گێڕەرەوه لەم شیعرەدا پێك دەهێنن. بۆ وێنە: ((توای
بزانی، سەگ وەحاڵم نەو) "دیوانی شامی كرماشانی ل 14" یان ((چوو پشی لە
شوون بوی پیاز داخ))، "دیوانی شامی كرماشانی، ل 22"
دەربڕینی ئەم شیعرە لەگەڵ دەربڕین و فۆنەتیكی خەڵكی كۆڵان
و بازاڕدا دێتەوە. لەم بەرهەمەدا، هیچ كەلامێكی لەخۆبایی و خۆبەزلزانانە لە شامی
بەدی ناكەین و ئەمەش دەتوانێ یەكێك لە هۆیانە بێت كە ئەم بەرهەمەی لە زەنی
خوێنەردا بە هەرمانی هێشتۆتەوە. ئەو پلە و پیشانەی كەلە شیعری كرانشینیدا
كەوتوونەتە بەرچاوی شاعیر، پیشەگەلێكن لە ئاستی زۆر نزمدا:
((ژنم
"جاڕوو كیش" خوەم "قاپچی دەرم"
لە فەسڵ زمسان "وەفر پاك كەرم"))
میوانەكانی شاعیریش كەسانێكی تایبەتن. "كوێخا
بەسات" میوانێكی ناسراوە بۆ شامی كەلە بوونە میوانی لە ماڵەكەی خۆی ناڕازییە
و تەنانەت لەو دیاریەش كە لەگەل خۆی ەیهێنێ، نیگەرانە:
ئەگەرچی كەڵەشێر سۆقاتییەكی چەورە، بەڵام تەنانەت ئەم
سۆقاتی و دیاریەش، لەباتی خۆشحاڵ كردنی شاعیر دەبنە هۆی نیگەرانی. دەنگی كەڵەشێر
ەبێتە هۆی ناڕەزایەتیی خاوەن ماڵ و ئەم ئیعترازەش، خەم و ئازارێكی تری بۆ بەدیاری
دەهێنێ. وەك دەڵێن: "هەر جهارە و خەمێكی نوێی بەدیاری بۆ دێت". ئەم خەمە
یەك لەدوای یەكانە شامی هپەلكێشی ئیعترازێكی تر دەكەن و دەڵێت:
"قەڵبم
چوو كوورەی حەداد مەدی جووش
وەدەس دنیا و خەلق خاك فرووش
دنیا زندانە ئەڕا اهل هوش
ئایەم نەبایە كەمتر بوو وە مووش
ئەویش جا دیرێ وەنا پەڕ و پووش
مووش نە كرا دەی، نە كرا سینی.)) "دیوانی شامی
كرماشانی، ل 25"
لە بەشی دواتردا بە "پێشبینیی ئاسمان"یش
ناڕازییە و لە ئاسمانەكان بۆ ریشە و هەوێنی هەژاری و دەستەنگییەكانی دەگەڕێت.
لەوانەیە بەڵگەیەك بێت بۆ راستیی ئەم باوەڕە رەشۆكییە كە: "هەر كەسە كە
لەدایك دەبێت، لە ئاسمانیش ئەستێرەیەك لەگەڵی لەدایك دەبێ كە هەموو كامەرانی و
چارەڕەشییەكانی دەست نیشان دەكات"
بەهەرحاڵ شیعری شامی سەرەڕای فرە چەشنی و فرە رەهەندیی،
دەكرێ هەموو كات وەك "ململانێی پێكەنینی تاڵ و گریانی شیرین" لێی
بڕوانین. ململانێیەك كەلە ژیانی من و ئێوه كە لەم جوغرافیا هەرمانەدا هەیە وانەو
سەرمەشقی شەوانەی هەموومانە.
سەرچاوەكان:
1 – نقد
ادبی، سیروس شمیسا، تهران، نشر میترا، چاپی دووەم، 1388
2 – چەپكە
گوڵ، شامی كرمانشاهی، تهران، ئانا، مهاباد، موساسیر، 1389
3- رئالیسم،
محمود دهقان، تهران، الیاس، چاپ اول، 1372
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر